Όταν ο Καλιάρντι μιλώντας για τον Μαλπίγγι στην «Ανατομική των οστών» (Ρώμη, 1689), πέντε χρόνια πριν από τον θάνατό του, τον παρομοίαζε με τον Χριστόφορο Κολόμβο, δεν επρόκειτο για ρητορική μεγαλοστομία ή ποιητική υπερβολή. Ο Μαλπίγγι, «δεύτερος Κολόμβος του μικρόκοσμου, ανακάλυψε στη λεπτή μόνο υφή των σπλάγχνων όχι έναν αλλά αναρίθμητους νέους κόσμους». Κι είναι πραγματικότητα ότι καμιά άλλη παρομοίωση δε θα μπορούσε να αποδώσει τόσο εμφαντικά τη μορφή και το έργο του μεγάλου ερευνητή. Ο Μαλπίγγι πράγματι υπήρξε εκείνος που ανακάλυψε τους νέους κόσμους της μικροσκοπικής ανατομικής και επάνω τους θεμελίωσε τη σύγχρονη ιατρική επιστήμη.
ΟΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥ ΜΑΛΠΙΓΓΙ
Η σύνοψη των σκέψεων και των ιδεών αυτής της μεγαλοφυΐας είναι χωρίς αμφιβολία πράγμα, αν όχι αδύνατον, τουλάχιστον εξαιρετικά παρακινδυνευμένο. Γι’ αυτό είναι προτιμότερο να επαναλάβουμε ό,τι κάναμε και σε άλλες ανάλογες περιπτώσεις: να αφήσουμε τον ίδιο να μιλήσει μέσα από τις σελίδες των κειμένων του, εκείνες ακριβώς που αποκαλύπτουν με αρκετά σαφή τρόπο τα βασικά σημεία των αντιλήψεων και των ιδεών του. Αντιλήψεων και ιδεών που μοιάζουν σαν ώριμοι καρποί των αρχών που έσπειραν ο Βάκων, ο Καρτέσιος, ο Γαλιλαίος κι ο δάσκαλός του Μπορέλλι. Με τον Μπορέλλι μάλιστα ο δεσμός τους είχε αναπτυχθεί τόσο βαθιά, ώστε να γράφει ο Μαλπίγγι στην «Αυτοβιογραφία» του τα παρακάτω λόγια: «Αφού είχε αρχίσει μαζί του μια στενή οικειότητα, συζητούσαμε συχνά για ανατομική. Με απέραντη λοιπόν καλοσύνη ήθελε εκείνος να με διδάσκει ελεύθερη φιλοσοφία, έτσι που ομολογώ ότι είμαι οφειλέτης σ’ αυτόν τον εξαιρετικά ανθρωπιστή διδάσκαλό μου για όλες τις προόδους που σημείωσα σ’ αυτήν. Αλλά για να ικανοποιήσω, ανταποδίδοντας τις χάρες, την εξαιρετική περιέργεια ενός τέτοιου ανθρώπου, πολύ συχνά εκτελούσα στο σπίτι του ανατομές». Και πράγματι οι βασικές γραμμές της σκέψης του Μαλπίγγι φέρουν τη σφραγίδα των ιδεών του Μπορέλλι. Αρκεί να διαβάσει κανείς έστω μια σελίδα από το έργο του, κι ειδικά το «Απάντηση του ιατρού Μαρτσέλλο Μαλπίγγι στην επιστολή την τιτλοφορούμενη: Επιστολιμαία διατριβή,[1] αφιερωμένη σε φίλο αναφορικά με τις σπουδές των σύγχρονων ιατρών», για να ανακαλύψει ό,τι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν η πιο σαφής και πιο σύνθετη έκφραση της νέας σκέψης, μια περίληψη των ιατρομηχανιστικών θεωριών:
«Στα πράγματα… της φύσης, που ενεργεί πάντοτε ομοιόμορφα εξ ανάγκης, η διορατικότητα του ανθρώπου δεν είναι τόσο μικρή, ώστε να μη μπορεί να φτάσει στην ανακάλυψη ενός μεγάλου μέρους από τα τεχνάσματά της». Έτσι «οι μηχανές του σώματός μας, που αποτελούν τη βάση της ιατρικής», μπορούν να κατανοηθούν απόλυτα από το ανθρώπινο πνεύμα, «αν λάβουμε υπόψη ότι αυτές αποτελούνται από χορδές, ίνες, ταινίες, μοχλούς, ιστούς, υγρά που ρέουν, δεξαμενές, πόρους… ηθμούς και παρόμοιες μηχανές. Ο άνθρωπος, εξετάζοντας τα μέρη αυτά με την ανατομική, τη φιλοσοφία και τη μηχανική, εφόσον κατέχει τη λεπτή κατασκευή και τη χρήση τους, προβαίνοντας έστω και προκατειλημμένα, έφτασε να κατασκευάσει ‘μοντέλα’, με τα οποία μπορεί να αντιληφθεί την αιτία του τάδε αποτελέσματος και να τη δικαιολογήσει εκ των προτέρων, και… βοηθούμενος από τον λόγο, κατανοώντας τον τρόπο που ενεργεί η φύση, να θεμελιώσει τη φυσιολογία και την παθολογία και την ιατρική τέχνη».
Δύο είναι τα θεμελιώδη συμπεράσματα που μπορεί κανείς να συναγάγει: Το ανθρώπινο σώμα απαρτίζεται από μηχανές που λειτουργούν με βάση ακριβείς φυσικούς, δηλαδή μαθηματικούς, νόμους. Το ανθρώπινο πνεύμα, ικανό να συλλογίζεται με μαθηματικό τρόπο, μπορεί να εννοήσει πλήρως τη λειτουργία αυτών των μηχανών. Συνεπώς, μπορεί και να αποκαταστήσει κάθε διαταραχή της λειτουργίας τους, που με την επίδραση εξωτερικών παραγόντων τείνει να εκτραπεί από την ισχύουσα μαθηματική τάξη.
Με αυτήν την προοπτική ο Μαλπίγγι διαβεβαιώνει: «Είναι… βέβαιο ότι στα φαινόμενα της βλάστησης, της αίσθησης, της κίνησης, η ψυχή (η μυστηριώδης αρχή που κινεί τη μηχανή κάθε ζωντανού σώματος) είναι υποχρεωμένη να ενεργήσει σύμφωνα με τη μηχανή (σύμφωνα με τις δυνατότητες κατασκευής της) στην οποία είναι εφαρμοσμένη, με τον τρόπο που ένα ρολόι ή ένας μύλος κινείται το ίδιο από ένα μολυβένιο εκκρεμές ή μια πέτρα ή ένα ζώο ή έναν άνθρωπο». Συνεπώς, η ψυχή είναι υποχρεωμένη να συμπεριφερθεί κατά τις δυνατότητες της μηχανής που κινεί, όπως, προκειμένου να θέσει σε κίνηση ένα μύλο, θα ήταν υποχρεωμένη να εκτελέσει τις κινήσεις του υποζυγίου που γυρίζει τη μυλόπετρα.
«Επομένως», συνεχίζει, «μη γνωρίζοντας τον τρόπο που ενεργεί (η μηχανή), αλλά την ακριβή κατασκευή του μύλου, θα εννοήσω την κίνηση… και σε περίπτωση που θα πάθαινε ο μύλος βλάβη, θα προσπαθούσα να επισκευάσω τους τροχούς ή το σφάλμα στη σύνδεσή τους, αφήνοντας κατά μέρος την έρευνα του τρόπου λειτουργίας».
Στα λόγια αυτά διαγράφεται η απομάκρυνση της νέας επιστήμης από αφηρημένες υποθέσεις, φιλοσοφικού ή θεολογικού τύπου, και αυτό στο όνομα μιας ελεύθερης φιλοσοφίας, της φιλοσοφίας της φύσης. Το όραμα του Νικολά Κουζάνο παίρνει σάρκα και οστά: τα φαινόμενα του κόσμου μελετώνται «σύμφωνα με τις σωστές δικές τους αρχές».
Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΟΝΙΚΩΝ ΚΥΨΕΛΙΔΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΡΙΧΟΕΙΔΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΟΝΑ
Στην «Αυτοβιογραφία», πάντοτε του Μαλπίγγι, διαβάζουμε ότι μετά από 3 χρόνια διαμονής στην Πίζα ξαναγύρισε το 1659 στη Μπολόνια, «μεστός από τα διδάγματα της ελεύθερης φιλοσοφίας», και το 1660 «διεξάγοντας έρευνες για την κίνηση του αίματος και τη λεπτή κατασκευή της περιοχής εμπρός από την καρδιά», έτυχε να παρατηρήσει «στους πνεύμονες, μια ουσία τελείως διαφορετική από εκείνη που ομόφωνα περιέγραφαν οι ανατόμοι και ότι οι πνεύμονες αποτελούνταν μόνο από μεμβράνες με τη μορφή μικρών κυστιδίων και κυψελίδων».
Με την ανακάλυψη της υμενώδους – κυψελιδωτής υφής του πνεύμονα, ο Μαλπίγγι ίδρυσε τη μικροσκοπική ανατομική. Ταυτόχρονα όμως έδωσε το τελειωτικό κτύπημα κατά της αντίληψης του Γαληνού σχετικά με το παρέγχυμα, ανατρέποντας τις παραδοσιακές αντιλήψεις εκ θεμελίων. Έτσι ο δρόμος προς την πρόοδο ήταν ανοικτός κι ασφαλώς εκείνος που θα δίσταζε να τον ακολουθήσει δεν θα ήταν ποτέ ο Μαλπίγγι, «μεστός από τα διδάγματα της ελεύθερης φιλοσοφίας».
Την ανακάλυψή του αυτή ανακοίνωσε αμέσως στο φίλο του Κάρλο Φρακασάτι, που τον διαδέχτηκε στη Μεσσήνη, όταν εκείνος γύρισε το 1670 στην Μπολόνια. Αγωνίστηκε, όμως για να τον πείσει για την ακρίβεια της παρατήρησής του. Την ανακάλυψή του ανακοίνωσε εν συντομία και στον Μπορέλλι που, συλλαμβάνοντας αμέσως τη σημασία της, παρακίνησε τον νεαρό συνάδελφό του να προβεί έστω και σε μια περιληπτική γραπτή ανακοίνωση. Ο Μαλπίγγι συμμορφώθηκε με την υπόδειξη του σοφού φίλου του και τον Ιανουάριο του 1661 έγινε η έκδοση της πρώτης από τις δυο επιστολές του, που είχαν τον τίτλο «Ανατομικές παρατηρήσεις επί των πνευμόνων» κι όπου ο συγγραφέας περιέγραφε την υμενώδη – κυψελιδωτή κατασκευή των πνευμόνων.
Σε δυο μήνες ακολούθησε η δεύτερη επιστολή, στην οποία ο Μαλπίγγι ανακοινώνει την άλλη αποφασιστική ανακάλυψη που πέτυχε συνεχίζοντας τις έρευνές του επί της λεπτής κατασκευής των πνευμόνων: επρόκειτο για το δίκτυο των τριχοειδών αγγείων που έθετε σε επικοινωνία τα αρτηρίδια με τα φλεβίδια των πνευμόνων. Έτσι συμπληρώνεται η ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος, που μπορεί να χαρακτηριστεί ως η μεγαλύτερη επανάσταση στην ιστορία της Ιατρικής. Βέβαια, η ανακάλυψη του Μαλπίγγι πραγματοποιήθηκε σε βάτραχο, δηλαδή ένα ζώο ψυχρόαιμο. Τότε ο σοφός ήταν 33 ετών. Στα θερμόαιμα ζώα θα επιβεβαιωθεί αργότερα από τον Λάζαρο Σπαλαντσάνι. Η ανακάλυψη, παρά το γεγονός ότι, όπως εξομολογείτο ο Μπορέλλι στον διάσημο φίλο του, δεν είχε κατορθώσει να την επιβεβαιώσει ο ίδιος, είχε εν τούτοις διεγείρει τον ενθουσιασμό του. Συνάντησε όμως και σκληρούς πολέμιους και αμετάπειστους σκεπτικιστές. Αυτό βέβαια δεν πρέπει να το αποδώσουμε μόνο στη στενότητα των αντιλήψεων των ανθρώπων της εποχής. Η ανοιχτή ομολογία στην οποία προβαίνει ο Μπορέλλι προς τον Μαλπίγγι, λέγοντάς του ότι «ακόμα κι όταν χρησιμοποίησα τους καλύτερους φακούς και μικροσκόπια… δεν μπόρεσα να δω τα πολύ λεπτά εκείνα πράγματα που η αυθεντία σας λέει ότι παρατήρησε στον πυθμένα εκείνων των κυψελίδων που υπάρχουν στους πνεύμονες των εν λόγω βατράχων», μπορεί να εξηγήσει ένα μέρος της πολεμικής. Εξάλλου, ο Μπορέλλι εξομολογείται ακόμα ότι δεν μπόρεσε να δει ούτε «εκείνη την παλινδρόμηση του αίματος, που λέτε πως είδατε», δηλαδή το πέρασμα του αίματος από τα αρτηρίδια στα φλεβίδια, δια μέσου των τριχοειδών, πράγμα που δικαιολογεί με «την αδυναμία της όρασής μου, καθώς και του νεαρού εκείνου που με βοήθησε στην ανατομή» (πρόκειται προφανώς για τον Μπελίνι). Από τα δύο αυτά γεγονότα διαπιστώνει κανείς τις δυσκολίες των μικροσκοπήσεων τα χρόνια εκείνα, ιδίως στην προετοιμασία των παρασκευασμάτων: η τεχνική ήταν ατελής, στο στάδιο ακόμα των αναζητήσεων. Ήταν ακόμα οι παρασιτικές εικόνες που έδιναν τα πρωτόγονα μικροσκόπια της εποχής, οδηγώντας τους ερευνητές σε εσφαλμένες ερμηνείες. Έτσι ένα μέρος των αντιδράσεων κατά των ανακαλύψεων του Μαλπίγγι φαίνεται δικαιολογημένο.
Την ίδια περίοδο, μια άλλη τεχνική παρατήρησης τελειοποιείται, για να οδηγήσει σύντομα σε καταπληκτικά αποτελέσματα: είναι η έγχυση χρωστικών ουσιών στα αγγεία, που είχαν κιόλας επιχειρήσει ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Μπερενγκάριο ντα Κάπρι. Με την τεχνική αυτή επιτυγχάνονται παρατηρήσεις που ήταν αδύνατο να γίνουν με μόνο το μικροσκόπιο, εξασφαλισμένες μάλιστα από παρασιτικές εικόνες.
Οι επιθέσεις κατά του Μαλπίγγι, που προσπαθήσαμε εν μέρει να αιτιολογήσουμε με τις τεχνικές ατέλειες της εποχής, συνεχίστηκαν όμως και μετά το θάνατό του, όταν πια δεν υπήρχαν οι δικαιολογίες για τις οποίες μιλήσαμε.
ΟΙ ΑΛΛΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ
Τη δημοσίευση της 2ης επιστολής «Περί πνευμόνων» ακολούθησαν τα έργα της περιόδου που δίδασκε στο Πανεπιστήμιο της Μεσσήνης: «Περί γλώσσας», «Περί εγκεφάλου», «Περί επιπλόου», «Περί του εξωτερικού οργάνου της αφής», που δημοσιεύτηκαν όλα το 1665. Το 1666 ακολουθεί η πραγματεία «Περί της λεπτής κατασκευής των σπλάγχνων», με μελέτες για την υφή του ήπατος, του φλοιού του εγκεφάλου, των νεφρών και του σπλήνα. Σε λίγους μήνες εκδόθηκε το «Περί πολύποδος της καρδιάς».
Καθένα από τα έργα αυτά είναι και μια ανακάλυψη ενός νέου κόσμου, όσον αφορά την ιστολογία των διαφόρων σπλάγχνων και συγχρόνως πλήγμα κατά της παλιάς αντίληψης για το παρέγχυμα. Στα έργα αυτά περιγράφονται για πρώτη φορά οι γευστικές θηλές της γλώσσας με τις αντίστοιχες νευρικές απολήξεις, τα ερυθρά αιμοσφαίρια, που ο Μαλπίγγι λανθασμένα ερμήνευσε σαν λιποσταγονίδια, και μια ολόκληρη σειρά αδένων, γύρω από τους οποίους θα δώσει τις μεγαλύτερες μάχες.
Η μεγαλοφυΐα όμως του Μαλπίγγι δεν σταματά εκεί. Το έργο του «Περί του σχηματισμού του ορνιθιού στο αυγό» θα μπορούσε να του εξασφαλίσει έναν ακόμα τίτλο: τους πατέρα της εμβρυολογίας. Τα όσα γράφει ξεπερνούν κατά πολύ όσα είχε προσφέρει ο Φαμπρίτσιο ντ’ Ακουαπεντέντε και ο Ουίλλιαμ Χάρβεΰ. Οι ερμηνείες που δίνει εξακολουθούν σε πολλά σημεία να θεωρούνται ακόμα και σήμερα ως ικανοποιητικές. Και στο τομέα όμως της εμβρυολογίας οι ανακαλύψεις του βασίζονται στη χρήση του μικροσκοπίου, πράγμα που και ο ίδιος επιβεβαιώνει στο έργο του «Περί επωασθέντος αυγού», που δημοσιεύτηκε το 1675. Υπήρξε ακόμα ζωολόγος. Στον τομέα αυτόν έκανε επίσης καταπληκτικές ανακαλύψεις. Στο έργο του «Περί βόμβυκα» (Λονδίνο, 16669) αποκαλύπτει για πρώτη φορά ότι και τα κατώτερα ζώα έχουν «μικροΰφή» και τα έντομα «σπλάγχνα» με τέλεια λειτουργία. Κι εκεί ακόμα αναζητούσε «μικρές μηχανές» και τις εύρισκε, όχι μόνο στα ζώα, αλλά και στα φυτά, στα οποία αφιέρωσε δυο βιβλία που εκδόθηκαν στο Λονδίνο το 1675 και το 1679.
Στην «Ανατομία των φυτών», που διαιρείται σε δυο μέρη, βλέπουμε να ανοίγεται ο δρόμος για τη διατύπωση της κυτταρικής θεωρίας, που δικαίωσε την αναζήτηση μιας στοιχειώδους μορφολογικής μονάδας σε κάθε φαινόμενο του ζωντανού κόσμου. Στην πραγματικότητα ο Μαλπίγγι διέκρινε τα φυτικά κύτταρα, παρόλο που, μη μπορώντας να τα ερμηνεύσει, τα θεώρησε «μικροασκούς».
Από όλα αυτά συνάγεται ότι διάνοια του Μαλπίγγι προπορεύεται κατά πολύ των κάθε είδους δυνατοτήτων της εποχής του. Αυτό άλλωστε ήταν το χαρακτηριστικό που του χάρισε το θαυμασμό ανθρώπων όπως ο Μπορέλλι, αλλά και την εχθρότητα και το μίσος των μετριοτήτων της εποχής του. Είναι η μοίρα των μεγαλοφυών! Κι ένας ανάμεσα σ’ αυτούς υπήρξε για την ανθρωπότητα ο Μαλπίγγι.
[1] Δηλαδή: Η εν είδη επιστολής διατριβή.
ΟΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥ ΜΑΛΠΙΓΓΙΗ σύνοψη των σκέψεων και των ιδεών αυτής της μεγαλοφυΐας είναι χωρίς αμφιβολία πράγμα, αν όχι αδύνατον, τουλάχιστον εξαιρετικά παρακινδυνευμένο. Γι’ αυτό είναι προτιμότερο να επαναλάβουμε ό,τι κάναμε και σε άλλες ανάλογες περιπτώσεις: να αφήσουμε τον ίδιο να μιλήσει μέσα από τις σελίδες των κειμένων του, εκείνες ακριβώς που αποκαλύπτουν με αρκετά σαφή τρόπο τα βασικά σημεία των αντιλήψεων και των ιδεών του. Αντιλήψεων και ιδεών που μοιάζουν σαν ώριμοι καρποί των αρχών που έσπειραν ο Βάκων, ο Καρτέσιος, ο Γαλιλαίος κι ο δάσκαλός του Μπορέλλι. Με τον Μπορέλλι μάλιστα ο δεσμός τους είχε αναπτυχθεί τόσο βαθιά, ώστε να γράφει ο Μαλπίγγι στην «Αυτοβιογραφία» του τα παρακάτω λόγια: «Αφού είχε αρχίσει μαζί του μια στενή οικειότητα, συζητούσαμε συχνά για ανατομική. Με απέραντη λοιπόν καλοσύνη ήθελε εκείνος να με διδάσκει ελεύθερη φιλοσοφία, έτσι που ομολογώ ότι είμαι οφειλέτης σ’ αυτόν τον εξαιρετικά ανθρωπιστή διδάσκαλό μου για όλες τις προόδους που σημείωσα σ’ αυτήν. Αλλά για να ικανοποιήσω, ανταποδίδοντας τις χάρες, την εξαιρετική περιέργεια ενός τέτοιου ανθρώπου, πολύ συχνά εκτελούσα στο σπίτι του ανατομές». Και πράγματι οι βασικές γραμμές της σκέψης του Μαλπίγγι φέρουν τη σφραγίδα των ιδεών του Μπορέλλι. Αρκεί να διαβάσει κανείς έστω μια σελίδα από το έργο του, κι ειδικά το «Απάντηση του ιατρού Μαρτσέλλο Μαλπίγγι στην επιστολή την τιτλοφορούμενη: Επιστολιμαία διατριβή,[1] αφιερωμένη σε φίλο αναφορικά με τις σπουδές των σύγχρονων ιατρών», για να ανακαλύψει ό,τι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν η πιο σαφής και πιο σύνθετη έκφραση της νέας σκέψης, μια περίληψη των ιατρομηχανιστικών θεωριών:
«Στα πράγματα… της φύσης, που ενεργεί πάντοτε ομοιόμορφα εξ ανάγκης, η διορατικότητα του ανθρώπου δεν είναι τόσο μικρή, ώστε να μη μπορεί να φτάσει στην ανακάλυψη ενός μεγάλου μέρους από τα τεχνάσματά της». Έτσι «οι μηχανές του σώματός μας, που αποτελούν τη βάση της ιατρικής», μπορούν να κατανοηθούν απόλυτα από το ανθρώπινο πνεύμα, «αν λάβουμε υπόψη ότι αυτές αποτελούνται από χορδές, ίνες, ταινίες, μοχλούς, ιστούς, υγρά που ρέουν, δεξαμενές, πόρους… ηθμούς και παρόμοιες μηχανές. Ο άνθρωπος, εξετάζοντας τα μέρη αυτά με την ανατομική, τη φιλοσοφία και τη μηχανική, εφόσον κατέχει τη λεπτή κατασκευή και τη χρήση τους, προβαίνοντας έστω και προκατειλημμένα, έφτασε να κατασκευάσει ‘μοντέλα’, με τα οποία μπορεί να αντιληφθεί την αιτία του τάδε αποτελέσματος και να τη δικαιολογήσει εκ των προτέρων, και… βοηθούμενος από τον λόγο, κατανοώντας τον τρόπο που ενεργεί η φύση, να θεμελιώσει τη φυσιολογία και την παθολογία και την ιατρική τέχνη».
Δύο είναι τα θεμελιώδη συμπεράσματα που μπορεί κανείς να συναγάγει: Το ανθρώπινο σώμα απαρτίζεται από μηχανές που λειτουργούν με βάση ακριβείς φυσικούς, δηλαδή μαθηματικούς, νόμους. Το ανθρώπινο πνεύμα, ικανό να συλλογίζεται με μαθηματικό τρόπο, μπορεί να εννοήσει πλήρως τη λειτουργία αυτών των μηχανών. Συνεπώς, μπορεί και να αποκαταστήσει κάθε διαταραχή της λειτουργίας τους, που με την επίδραση εξωτερικών παραγόντων τείνει να εκτραπεί από την ισχύουσα μαθηματική τάξη.
Με αυτήν την προοπτική ο Μαλπίγγι διαβεβαιώνει: «Είναι… βέβαιο ότι στα φαινόμενα της βλάστησης, της αίσθησης, της κίνησης, η ψυχή (η μυστηριώδης αρχή που κινεί τη μηχανή κάθε ζωντανού σώματος) είναι υποχρεωμένη να ενεργήσει σύμφωνα με τη μηχανή (σύμφωνα με τις δυνατότητες κατασκευής της) στην οποία είναι εφαρμοσμένη, με τον τρόπο που ένα ρολόι ή ένας μύλος κινείται το ίδιο από ένα μολυβένιο εκκρεμές ή μια πέτρα ή ένα ζώο ή έναν άνθρωπο». Συνεπώς, η ψυχή είναι υποχρεωμένη να συμπεριφερθεί κατά τις δυνατότητες της μηχανής που κινεί, όπως, προκειμένου να θέσει σε κίνηση ένα μύλο, θα ήταν υποχρεωμένη να εκτελέσει τις κινήσεις του υποζυγίου που γυρίζει τη μυλόπετρα.
«Επομένως», συνεχίζει, «μη γνωρίζοντας τον τρόπο που ενεργεί (η μηχανή), αλλά την ακριβή κατασκευή του μύλου, θα εννοήσω την κίνηση… και σε περίπτωση που θα πάθαινε ο μύλος βλάβη, θα προσπαθούσα να επισκευάσω τους τροχούς ή το σφάλμα στη σύνδεσή τους, αφήνοντας κατά μέρος την έρευνα του τρόπου λειτουργίας».
Στα λόγια αυτά διαγράφεται η απομάκρυνση της νέας επιστήμης από αφηρημένες υποθέσεις, φιλοσοφικού ή θεολογικού τύπου, και αυτό στο όνομα μιας ελεύθερης φιλοσοφίας, της φιλοσοφίας της φύσης. Το όραμα του Νικολά Κουζάνο παίρνει σάρκα και οστά: τα φαινόμενα του κόσμου μελετώνται «σύμφωνα με τις σωστές δικές τους αρχές».
Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΟΝΙΚΩΝ ΚΥΨΕΛΙΔΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΡΙΧΟΕΙΔΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΟΝΑΣτην «Αυτοβιογραφία», πάντοτε του Μαλπίγγι, διαβάζουμε ότι μετά από 3 χρόνια διαμονής στην Πίζα ξαναγύρισε το 1659 στη Μπολόνια, «μεστός από τα διδάγματα της ελεύθερης φιλοσοφίας», και το 1660 «διεξάγοντας έρευνες για την κίνηση του αίματος και τη λεπτή κατασκευή της περιοχής εμπρός από την καρδιά», έτυχε να παρατηρήσει «στους πνεύμονες, μια ουσία τελείως διαφορετική από εκείνη που ομόφωνα περιέγραφαν οι ανατόμοι και ότι οι πνεύμονες αποτελούνταν μόνο από μεμβράνες με τη μορφή μικρών κυστιδίων και κυψελίδων».
Με την ανακάλυψη της υμενώδους – κυψελιδωτής υφής του πνεύμονα, ο Μαλπίγγι ίδρυσε τη μικροσκοπική ανατομική. Ταυτόχρονα όμως έδωσε το τελειωτικό κτύπημα κατά της αντίληψης του Γαληνού σχετικά με το παρέγχυμα, ανατρέποντας τις παραδοσιακές αντιλήψεις εκ θεμελίων. Έτσι ο δρόμος προς την πρόοδο ήταν ανοικτός κι ασφαλώς εκείνος που θα δίσταζε να τον ακολουθήσει δεν θα ήταν ποτέ ο Μαλπίγγι, «μεστός από τα διδάγματα της ελεύθερης φιλοσοφίας».
Την ανακάλυψή του αυτή ανακοίνωσε αμέσως στο φίλο του Κάρλο Φρακασάτι, που τον διαδέχτηκε στη Μεσσήνη, όταν εκείνος γύρισε το 1670 στην Μπολόνια. Αγωνίστηκε, όμως για να τον πείσει για την ακρίβεια της παρατήρησής του. Την ανακάλυψή του ανακοίνωσε εν συντομία και στον Μπορέλλι που, συλλαμβάνοντας αμέσως τη σημασία της, παρακίνησε τον νεαρό συνάδελφό του να προβεί έστω και σε μια περιληπτική γραπτή ανακοίνωση. Ο Μαλπίγγι συμμορφώθηκε με την υπόδειξη του σοφού φίλου του και τον Ιανουάριο του 1661 έγινε η έκδοση της πρώτης από τις δυο επιστολές του, που είχαν τον τίτλο «Ανατομικές παρατηρήσεις επί των πνευμόνων» κι όπου ο συγγραφέας περιέγραφε την υμενώδη – κυψελιδωτή κατασκευή των πνευμόνων.
Σε δυο μήνες ακολούθησε η δεύτερη επιστολή, στην οποία ο Μαλπίγγι ανακοινώνει την άλλη αποφασιστική ανακάλυψη που πέτυχε συνεχίζοντας τις έρευνές του επί της λεπτής κατασκευής των πνευμόνων: επρόκειτο για το δίκτυο των τριχοειδών αγγείων που έθετε σε επικοινωνία τα αρτηρίδια με τα φλεβίδια των πνευμόνων. Έτσι συμπληρώνεται η ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος, που μπορεί να χαρακτηριστεί ως η μεγαλύτερη επανάσταση στην ιστορία της Ιατρικής. Βέβαια, η ανακάλυψη του Μαλπίγγι πραγματοποιήθηκε σε βάτραχο, δηλαδή ένα ζώο ψυχρόαιμο. Τότε ο σοφός ήταν 33 ετών. Στα θερμόαιμα ζώα θα επιβεβαιωθεί αργότερα από τον Λάζαρο Σπαλαντσάνι. Η ανακάλυψη, παρά το γεγονός ότι, όπως εξομολογείτο ο Μπορέλλι στον διάσημο φίλο του, δεν είχε κατορθώσει να την επιβεβαιώσει ο ίδιος, είχε εν τούτοις διεγείρει τον ενθουσιασμό του. Συνάντησε όμως και σκληρούς πολέμιους και αμετάπειστους σκεπτικιστές. Αυτό βέβαια δεν πρέπει να το αποδώσουμε μόνο στη στενότητα των αντιλήψεων των ανθρώπων της εποχής. Η ανοιχτή ομολογία στην οποία προβαίνει ο Μπορέλλι προς τον Μαλπίγγι, λέγοντάς του ότι «ακόμα κι όταν χρησιμοποίησα τους καλύτερους φακούς και μικροσκόπια… δεν μπόρεσα να δω τα πολύ λεπτά εκείνα πράγματα που η αυθεντία σας λέει ότι παρατήρησε στον πυθμένα εκείνων των κυψελίδων που υπάρχουν στους πνεύμονες των εν λόγω βατράχων», μπορεί να εξηγήσει ένα μέρος της πολεμικής. Εξάλλου, ο Μπορέλλι εξομολογείται ακόμα ότι δεν μπόρεσε να δει ούτε «εκείνη την παλινδρόμηση του αίματος, που λέτε πως είδατε», δηλαδή το πέρασμα του αίματος από τα αρτηρίδια στα φλεβίδια, δια μέσου των τριχοειδών, πράγμα που δικαιολογεί με «την αδυναμία της όρασής μου, καθώς και του νεαρού εκείνου που με βοήθησε στην ανατομή» (πρόκειται προφανώς για τον Μπελίνι). Από τα δύο αυτά γεγονότα διαπιστώνει κανείς τις δυσκολίες των μικροσκοπήσεων τα χρόνια εκείνα, ιδίως στην προετοιμασία των παρασκευασμάτων: η τεχνική ήταν ατελής, στο στάδιο ακόμα των αναζητήσεων. Ήταν ακόμα οι παρασιτικές εικόνες που έδιναν τα πρωτόγονα μικροσκόπια της εποχής, οδηγώντας τους ερευνητές σε εσφαλμένες ερμηνείες. Έτσι ένα μέρος των αντιδράσεων κατά των ανακαλύψεων του Μαλπίγγι φαίνεται δικαιολογημένο.
Την ίδια περίοδο, μια άλλη τεχνική παρατήρησης τελειοποιείται, για να οδηγήσει σύντομα σε καταπληκτικά αποτελέσματα: είναι η έγχυση χρωστικών ουσιών στα αγγεία, που είχαν κιόλας επιχειρήσει ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Μπερενγκάριο ντα Κάπρι. Με την τεχνική αυτή επιτυγχάνονται παρατηρήσεις που ήταν αδύνατο να γίνουν με μόνο το μικροσκόπιο, εξασφαλισμένες μάλιστα από παρασιτικές εικόνες.
Οι επιθέσεις κατά του Μαλπίγγι, που προσπαθήσαμε εν μέρει να αιτιολογήσουμε με τις τεχνικές ατέλειες της εποχής, συνεχίστηκαν όμως και μετά το θάνατό του, όταν πια δεν υπήρχαν οι δικαιολογίες για τις οποίες μιλήσαμε.
ΟΙ ΑΛΛΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣΤη δημοσίευση της 2ης επιστολής «Περί πνευμόνων» ακολούθησαν τα έργα της περιόδου που δίδασκε στο Πανεπιστήμιο της Μεσσήνης: «Περί γλώσσας», «Περί εγκεφάλου», «Περί επιπλόου», «Περί του εξωτερικού οργάνου της αφής», που δημοσιεύτηκαν όλα το 1665. Το 1666 ακολουθεί η πραγματεία «Περί της λεπτής κατασκευής των σπλάγχνων», με μελέτες για την υφή του ήπατος, του φλοιού του εγκεφάλου, των νεφρών και του σπλήνα. Σε λίγους μήνες εκδόθηκε το «Περί πολύποδος της καρδιάς».
Καθένα από τα έργα αυτά είναι και μια ανακάλυψη ενός νέου κόσμου, όσον αφορά την ιστολογία των διαφόρων σπλάγχνων και συγχρόνως πλήγμα κατά της παλιάς αντίληψης για το παρέγχυμα. Στα έργα αυτά περιγράφονται για πρώτη φορά οι γευστικές θηλές της γλώσσας με τις αντίστοιχες νευρικές απολήξεις, τα ερυθρά αιμοσφαίρια, που ο Μαλπίγγι λανθασμένα ερμήνευσε σαν λιποσταγονίδια, και μια ολόκληρη σειρά αδένων, γύρω από τους οποίους θα δώσει τις μεγαλύτερες μάχες.
Η μεγαλοφυΐα όμως του Μαλπίγγι δεν σταματά εκεί. Το έργο του «Περί του σχηματισμού του ορνιθιού στο αυγό» θα μπορούσε να του εξασφαλίσει έναν ακόμα τίτλο: τους πατέρα της εμβρυολογίας. Τα όσα γράφει ξεπερνούν κατά πολύ όσα είχε προσφέρει ο Φαμπρίτσιο ντ’ Ακουαπεντέντε και ο Ουίλλιαμ Χάρβεΰ. Οι ερμηνείες που δίνει εξακολουθούν σε πολλά σημεία να θεωρούνται ακόμα και σήμερα ως ικανοποιητικές. Και στο τομέα όμως της εμβρυολογίας οι ανακαλύψεις του βασίζονται στη χρήση του μικροσκοπίου, πράγμα που και ο ίδιος επιβεβαιώνει στο έργο του «Περί επωασθέντος αυγού», που δημοσιεύτηκε το 1675. Υπήρξε ακόμα ζωολόγος. Στον τομέα αυτόν έκανε επίσης καταπληκτικές ανακαλύψεις. Στο έργο του «Περί βόμβυκα» (Λονδίνο, 16669) αποκαλύπτει για πρώτη φορά ότι και τα κατώτερα ζώα έχουν «μικροΰφή» και τα έντομα «σπλάγχνα» με τέλεια λειτουργία. Κι εκεί ακόμα αναζητούσε «μικρές μηχανές» και τις εύρισκε, όχι μόνο στα ζώα, αλλά και στα φυτά, στα οποία αφιέρωσε δυο βιβλία που εκδόθηκαν στο Λονδίνο το 1675 και το 1679.
Στην «Ανατομία των φυτών», που διαιρείται σε δυο μέρη, βλέπουμε να ανοίγεται ο δρόμος για τη διατύπωση της κυτταρικής θεωρίας, που δικαίωσε την αναζήτηση μιας στοιχειώδους μορφολογικής μονάδας σε κάθε φαινόμενο του ζωντανού κόσμου. Στην πραγματικότητα ο Μαλπίγγι διέκρινε τα φυτικά κύτταρα, παρόλο που, μη μπορώντας να τα ερμηνεύσει, τα θεώρησε «μικροασκούς».
Από όλα αυτά συνάγεται ότι διάνοια του Μαλπίγγι προπορεύεται κατά πολύ των κάθε είδους δυνατοτήτων της εποχής του. Αυτό άλλωστε ήταν το χαρακτηριστικό που του χάρισε το θαυμασμό ανθρώπων όπως ο Μπορέλλι, αλλά και την εχθρότητα και το μίσος των μετριοτήτων της εποχής του. Είναι η μοίρα των μεγαλοφυών! Κι ένας ανάμεσα σ’ αυτούς υπήρξε για την ανθρωπότητα ο Μαλπίγγι.
[1] Δηλαδή: Η εν είδη επιστολής διατριβή.
.bmp)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου