Η αλχημεία, παλιά απασχόληση του ανθρώπου, ιδίως το Μεσαίωνα, δεν έπαψε να ασκείται ούτε στην περίοδο του Ουμανισμού ούτε κατά την Αναγέννηση. Ο πόθος για την ανακάλυψη της φιλοσοφικής λίθου και του ελιξιρίου της μακροβιότητας, που δεν εγκατέλειψε στιγμή τον άνθρωπο, συνέβαλε (χωρίς οι αλχημιστές να έχουν συνείδηση του πράγματος) σε αξιόλογο βαθμό, στη διαμόρφωση της ιατροχημικής σχολής και της νεότερης χημείας.
Από τα παλιά χρόνια οι άνθρωποι ερμήνευαν τα φαινόμενα της ζωής σαν ενέργειες απόκρυφων δυνάμεων με θείο ή δαιμονικό χαρακτήρα. Στο σχήμα που προέκυπτε με τον τρόπο αυτό είχε συμβάλει τόσο η εμπειρική παρατήρηση, χαρακτηριστικό των μεγάλων φιλοσόφων της αρχαιότητας, όσο και μια μυστική - μαγική θεώρηση της πραγματικότητας.
Γεγονότα, όπως ο φοβερός λοιμός που αποδεκάτισε τους Αθηναίους κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και παρατηρήσεις, όπως εκείνη για την πέτρα που ελκύει κοντά της κάθε τι σιδερένιο (μαγνήτης), δεν μπορούσαν να βρουν τη σωστή τους ερμηνεία μέσα στο πλαίσιο των επιστημονικών γνώσεων της εποχής. Έτσι οι άνθρωποι αναζητούσαν την εξήγησή τους στις συζυγίες των άστρων, σε απόκρυφες δυνάμεις και σε ανάλογου είδους αρχές, που αν και δεν διευκρίνιζαν τα γεγονότα, εν τούτοις ικανοποιούσαν ως ένα βαθμό και από ορισμένες απόψεις, τον άνθρωπο της εποχής εκείνης.
Ελάχιστοι μεγαλοφυείς άνδρες ξέκοβαν από την πεπατημένη και τολμούσαν να χαράξουν δικό τους δρόμο. Ο Ιπποκράτης είχε το θάρρος να αρνηθεί τον «ιερό» χαρακτήρα των νόσων με αφορμή την επιληψία. Ο Θουκυδίδης, χωρίς να είναι γιατρός ή φυσιοδίφης, γράφει για το λοιμό των Αθηνών, από τον οποίο και ο ίδιος ασθένησε αλλά επέζησε, τα εξής ανατρεπτικά για την εποχή του: «Και οι παρακλήσεις στους θεούς και στα μαντεία δεν ωφέλησαν σε τίποτε κι οι άνθρωποι, αποκαμωμένοι από τη λοιμική, τα παράτησαν κι αυτά». Και πιο κάτω προσθέτει με καθαρή ειρωνεία: «Μέσα στη συμφορά θυμήθηκαν μερικοί, όπως ήταν φυσικό, και άλλες προφητείες, αλλά και τον ακόλουθο χρησμό που, καθώς έλεγαν οι γεροντότεροι, τον έψελναν άλλοτε: ‘Θα έρθει πόλεμος δωρικός και μαζί του λοιμός’. Πολλές φιλονικίες έγιναν τότε, γιατί άλλοι έλεγαν ότι στον χρησμό δεν γινόταν λόγος για λοιμό (αρρώστια) αλλά για λιμό (πείνα), επικράτησε όμως η γνώμη ότι το σωστό ήταν λοιμός, επειδή οι άνθρωποι ερμήνευαν το χρησμό ανάλογα με τα παθήματά τους. Νομίζω ότι, αν ποτέ ξαναγίνει δωρικός πόλεμος και τύχει να έρθει μαζί λιμός, θα τον ερμηνεύσουν όπως θα ταιριάζει στην περίσταση».
Παρόλα αυτά, η βασιλεία των μυστηριωδών απόκρυφων δυνάμεων θα συνεχίσει για αιώνες ακόμα να κυριαρχεί σε κάθε απόπειρα ερμηνείας των φαινομένων του σύμπαντος. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα αισθητό όταν πρόκειται για τα φαινόμενα της ζωής. Το ανατομο-φυσιολογικό σύστημα του Γαληνού, που θα εξακολουθήσει να αποτελεί τις βάσεις της ιατρικής σκέψης μέχρι και την Αναγέννηση, περιέχει αρκετά «πνεύματα» και «δυνάμεις», στοιχεία αποδεικτικά της ζωντανής παρουσίας των απόκρυφων δυνάμεων. Το ιπποκρατικό σύστημα με τους χυμούς και τις ποιότητές τους, την ισορροπία και τη ρήξη της μεταξύ τους ισορροπίας, πράγματα που καθορίζονται από τις επιδράσεις του μακρόκοσμου, του κοσμικού δηλαδή περιβάλλοντος, πάνω στον μικρόκοσμο, δηλαδή στο άτομο, ενώ δεν συμμερίζεται τις απόψεις των ιερέων - γιατρών, εν τούτοις χρησιμοποιεί τα δικά τους σχήματα για την ερμηνεία των φαινομένων της υγείας και της νόσου.
Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ
Κατά την περίοδο αυτή οι μυστικιστικές ερμηνείες των φαινομένων της φύσης μεσουρανούν. Σ’ αυτό συνέβαλαν πολλές δυνάμεις: η κληρονομιά του παρελθόντος, η αραβική «καββάλα» (μυστικιστική διδασκαλία) και οι πολύπλοκες δαιμονολογικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο των νεοπλατωνικών και των νεο-πυθαγορείων θεωριών. Οι νεοπλατωνικές θεωρίες μεσουρανούν στο δεύτερο μισό του 3ου μ.Χ. αιώνα με τον Αμμώνιο Σακκά και μέχρι το 529, όταν ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έκλεισε τη Σχολή των Αθηνών. Οι θεωρίες των νεο-πυθαγορείων, που ακμάζουν από το τέλος του 2ου μ.Χ. αιώνα μέχρι τη συγχώνευσή τους με το νεοπλατωνισμό κατά τον 3ο μ.Χ. αιώνα, άσκησαν μεγάλη επίδραση στην ανατολική χριστιανική παράδοση και γενικότερα στη φιλοσοφική ανάπτυξη του βυζαντινού και του αραβικού κόσμου.
Από ένα τέτοιο σύμπλεγμα θεωριών γεννήθηκε από τη μια μεριά η μαγεία με τις διάφορες μορφές της, από τον πρωτόγονο μάγο - ιερέα και μάγο - γιατρό (οι ρόλοι εναλλάσσονταν στις προϊστορικές κοινωνίες) ως τη μορφή εκείνη που συναντάμε αργότερα εξαπλωμένη σε ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου. Από την άλλη όμως μεριά προήλθε ένας ιδιαίτερος κλάδος, ο οποίος σιγά - σιγά ανέπτυξε δικές του θεωρίες και αποκτώντας αυτονομία έφτασε να θεωρείται πραγματική επιστήμη. Πρόκειται για την Αλχημεία.
Η ΑΛΧΗΜΕΙΑ
Η μορφή του αλχημιστή μέσα στο εργαστήριό του, γεμάτο βαλσαμωμένα ζώα, αποστακτήρες, κουδούνια, φυσερά και μαύρους γάτους είναι μια εικόνα γνωστή σε όλους. Είναι, θα έλεγε κανείς, μια χαρακτηριστική άποψη του Μεσαίωνα, μια εικόνα, πάντως, που οφείλουμε εν μέρει αφενός στη κληρονομιά του ρομαντισμού κι αφετέρου στη φήμη του «Φάουστ», του αριστουργήματος του Γκαίτε, στο οποίο φαίνεται να συμπυκνώνεται η πεμπτουσία του πνεύματος της εποχής, εμπλουτισμένη με τη μεγαλοφυΐα του ποιητή. Κατά ένα άλλο μέρος όμως οφείλεται και στον πραγματικό χαρακτήρα του μεσαίωνα, μια από τις τυπικές όψεις του οποίου είναι η έννοια του μυστηρίου, των απόκρυφων δυνάμεων και της δαιμονικής ισχύος.
Ένα από τα βασικά προβλήματα που απασχόλησαν πολλές γενιές αλχημιστών, είναι η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή λ ί θ ο ς, ένα παρασκεύασμα δηλαδή ικανό να μετατρέπει τα αγενή μέταλλα σε ευγενή, σε χρυσό. Στην επιδίωξή τους να πετύχουν το σκοπό αυτόν, καθώς κι άλλους δευτερεύοντες, οι αλχημιστές εκτελούσαν πειράματα επί πειραμάτων. Τα πειράματα αυτά δεν ακολουθούσαν ορισμένη τάξη, ούτε διέπονταν από επιστημονικά κριτήρια. Είχαν την προέλευσή τους σε σκοτεινά και δυσνόητα έργα περί μαγείας, που το περιεχόμενό τους περιστρεφόταν γύρω από ουράνιες επιδράσεις, απόκρυφες δυνάμεις κι άλλα ανάλογα. Παρόλα αυτά, κατόρθωναν μερικές φορές, παρά την αδυναμία τους να ικανοποιήσουν τον πόθο της ανακάλυψης της φιλοσοφικής λίθου, να πετυχαίνουν αποτελέσματα σημαντικά για την ιατρική ή τη χημεία, της οποίας, χωρίς να έχουν συνείδηση του πράγματος, έθεταν τις μελλοντικές βάσεις. Αρκεί να θυμηθούμε μια μόνο από τις ανακαλύψεις αυτές: το απόσταγμα του οίνου, το κοινό μας ρακί.[1] Αρκεί όμως να αναλογιστούμε τους λόγους για τους οποίους συνιστούσαν, όπως έκανε ο Μιχαήλ Σαβοναρόλα, τη χρήση του, για να έχουμε αμέσως σαφή την εικόνα των ιδεών που ενέπνεαν αλχημιστές και γιατρούς. Ένα δείγμα των ιδεών αυτών είναι το παρακάτω: Ορισμένες ασθένειες πλήττουν, αμέσως ή εμμέσως, την καρδιά. Αλλά η καρδιά είναι το όργανο του σώματος που προστατεύεται από τον ήλιο. Από την άλλη, το ρακί (λεγόταν και πεμπτουσία, πέμπτο στοιχείο της φύσης) καταγόταν κι αυτό από τον ήλιο, επειδή προερχόταν από την απόσταξη του προϊόντος της αμπέλου, κόρης του Ήλιου. Συνεπώς, ήταν το ενδεδειγμένο φάρμακο σε κάθε περίπτωση καρδιακής επιπλοκής. Δεδομένου δε ότι δεν υπάρχει νόσος που να μην πλήττει την καρδιά, εμφανώς ή αφανώς, αμέσως ή εμμέσως, το ρακί είναι το ευλογημένο από το Θεό φάρμακο για κάθε ασθένεια!
Και να σκεφτεί κανείς ότι οι συλλογισμοί αυτοί διατυπώνονταν με απόλυτη σοβαρότητα από άνθρωπο της Αναγέννησης της περιωπής του Σαβοναρόλα. Κι όμως αυτός ο ίδιος διεκήρυττε, σαν σύγχρονος άνθρωπος, την ανάγκη της ευρείας διάδοσης των ιατρικών γνώσεων, τουλάχιστον σε τομείς όπου δεν είναι πάντοτε απαραίτητη η παρουσία του γιατρού, όπως η μαιευτική και η διαιτητική.
ΠΑΡΑΚΕΛΣΟΣ, Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΟΧΗΜΕΙΑΣ
Αποφασιστικό άλμα προς τα εμπρός κάνει η αλχημεία με τον Παράκελσο (1493-1541). Πρόκειται για μια περίεργη διάνοια, ένα παράξενο κράμα διαφωτισμού και σκοταδισμού, μεγαλοφυών συλλήψεων και παράλογων φαντασιώσεων μεσαιωνικού τύπου. Όλα αυτά κάνουν τον Παράκελσο μια πολυσυζητημένη, ακόμα και για την εποχή μας, φυσιογνωμία, η θέση της οποίας στο πλαίσιο της ιστορίας της Ιατρικής όλων των εποχών δημιουργεί για τον ερευνητή προβλήματα. Δεν θα επεκταθούμε εδώ στην ανοικτή ανταρσία κατά της παραδοσιακής Ιατρικής, που συνδέεται με το πρόσωπο του Παράκελσου. Θα περιοριστούμε στο ρόλο του ως ιδρυτή ή τουλάχιστον ως προδρόμου της ιατροχημείας. Δικές του ήταν οι θέσεις και οι επιτυχείς συλλήψεις, με βάση τις οποίες διαμορφώθηκε τον επόμενο αιώνα η σχολή που διεκδίκησε, μερικές φορές με επιτυχία, την πρώτη θέση από την ιατρομηχανική, η οποία εμπνεόταν από τις ιδέες του Γαλιλαίου.
Ο Παράκελσος πράγματι υπήρξε ο πρώτος που διαισθάνθηκε τις δυνατότητες που πρόσφερε στην ιατρική και ιδιαίτερα στη φαρμακολογία η αλχημιστική έρευνα. Υπήρξε επίσης ο πρώτος που μελέτησε όχι μόνο εμπειρικά, αλλά και πειραματικά τη χρήση του οπίου, παρασκευασμένου με διάφορους τρόπους, και μια σειρά φαρμάκων, για εξωτερική κι εσωτερική χρήση, με βάση τον υδράργυρο. Παράλληλα συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη των γνώσεων γύρω από διάφορες ενώσεις με βάση το αρσενικό και το αντιμόνιο, όπως έκανε το ίδιο και για διάφορα ανόργανα οξέα και το οινόπνευμα.
Περισσότερο όμως από κάθε τι άλλο επέδρασε σημαντικά στη διαμόρφωση της λεγόμενης ιατροχημικής σχολής με το πολύπλοκο φυσιολογικό και θεραπευτικό του σύστημα, εμπνέοντας και χαράζοντας το δρόμο που ακολούθησε ο πραγματικός της ιδρυτής, ο Γιαν Μπατίστ Βαν Χέλμοντ.
ΓΙΑΝ ΜΠΑΤΙΣΤ ΒΑΝ ΧΕΛΜΟΜΝΤ
Ο Φλαμανδός αυτός γεννήθηκε στις Βρυξέλλες το 1579. Οι σπουδές του υπήρξαν ακατάστατες: ύστερα από την εγγραφή του στη φιλοσοφική σχολή, φοίτησε στη θεολογία υπό την καθοδήγηση των Ιησουιτών, τελικά όμως κατάληξε να σπουδάσει ιατρική, πράγμα που φαίνεται ότι ικανοποίησε επιτέλους το ανήσυχο πνεύμα του. Στην επιστήμη αυτή βρήκε τον πραγματικό του δρόμο έτσι που, παρά τα χρόνια που έχασε με τις προηγούμενες σπουδές του, κατόρθωσε να αναγορευτεί διδάκτωρ της ιατρικής σε ηλικία μόλις 22 ετών και να αρχίσει την άσκηση του επαγγέλματος στην πόλη που γεννήθηκε. Το 1609 έκανε έναν οικονομικά επιτυχημένο γάμο, πράγμα που του επέτρεψε να αποσυρθεί στο Βιλμπόρντε, όπου και πέθανε το 1644.
Ενθουσιώδης οπαδός των θεωριών του Παράκελσου, κατόρθωσε να τελειοποιήσει πολλές του απόψεις. Στο χαρακτήρα παρουσίαζε τις ίδιες χαρακτηριστικές αντιφάσεις που μετέβαλλαν τη φυσιογνωμία του δασκάλου του σε αντικείμενο αντιγνωμιών και συζητήσεων. Μυστικιστής κι ενθουσιώδης φιλάνθρωπος κι ανήσυχος ο Βαν Χέλμοντ δίνει την εντύπωση ανθρώπου με διπλή προσωπικότητα: από τη μια μεριά λεπτολόγος, προσεχτικός και συχνά μεγαλοφυής ερευνητής κι από την άλλη ενθουσιώδης, χωρίς να μπορεί να διακρίνει πού τελειώνει ο μυστικιστής και πού αρχίζει ο εξημμένος. Τα ίδια βλέπει κανείς και στο καθαυτό επαγγελματικό του έργο, όπου το ενθουσιώδες στοιχείο συγχέεται με την ίδια την απάτη. Αλλά κι αυτό το τελευταίο δεν μπορεί κανείς να το υποστηρίξει με κάποια θετικότητα. Όταν ο Βαν Χέλμοντ μιλάει για ορισμένα του πειράματα, όταν υποστηρίζει π.χ. ότι μπόρεσε να παρατηρήσει ο ίδιος την αυτόματη γένεση αρουραίων μέσα από ένα σωρό κουρέλια και πίτουρα, κλεισμένα σ’ ένα μικρό δοχείο, αυτό το κάνει με τέτοια σοβαρότητα και τόσο ενθουσιασμό, που θα ήταν πολύ να πιστέψει κανείς ότι αυτό γινόταν με επίγνωση της ανακρίβειας αυτών που υποστήριζε.
Άλλωστε, παράλληλα με τέτοιους ισχυρισμούς, υπάρχουν και πειράματα πιο σοβαρά, έστω κι αν η ακρίβειά τους είναι κάπως προβληματική. Ένα από αυτά είναι και το παρακάτω: Ο Βαν Χέλμοντ, θέλοντας να αποδείξει ότι το νερό είναι το κύριο στοιχείο της θρέψης των ζωντανών οργανισμών, γέμισε ένα δοχείο με 200 λίτρες χώμα και φύτεψε μέσα του ένα δεντράκι που ζύγιζε 5 λίτρες. Ποτίζοντάς το μόνο, το μεγάλωσε μέχρι που έφτασε το βάρος των 164 λίτρων. Ζύγισε τότε το σώμα του δοχείου και διαπίστωσε ότι από τις αρχικές 200 λίτρες έλειπαν μόνο 3 ουγγιές. Άρα, σύμφωνα με την ερμηνεία που έδινε, η ανάπτυξη του φυτού ελάχιστα προέρχεται από τροφές που υπάρχουν στο χώμα. Σχεδόν όλες οι θρεπτικές ουσίες με τις οποίες μεγαλώνει το φυτό, προέρχονται από το νερό!
Η ΙΑΤΡΟΧΗΜΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
Εκτός από μερικούς παραλογισμούς σαν κι αυτούς για τους οποίους μιλήσαμε, και που τέλος πάντων εναλλάσσονται με σελίδες αξιόλογες, δοσμένες με σύγχρονο πνεύμα, ο Βαν Χέλμοντ κληρονόμησε τις θεωρίες του Παράκελσου στο ιατρικό πεδίο, που τις τελειοποίησε κι ερμήνευσε τα βιολογικά φαινόμενα με «βιταλιστικές» αντιλήψεις. Υποστήριξε δηλαδή ότι τα φαινόμενα της ζωής οφείλονται σε μια μυστηριώδη δύναμη, σε κάτι το πνευματικό, που το ονόμαζε α ρ χ ή, εντοπίζοντάς το στην περιοχή του στομάχου. Aυτή ενεργεί στο υπόλοιπο σώμα, μεταβιβάζοντας σ’ αυτό μια σειρά ιεραρχικά υποδεέστερων πνευμάτων, τα οποία προΐστανται στις διάφορες λειτουργίες του οργανισμού. Στις πνευματικές λειτουργίες εξάλλου παρεμβαίνει το ν ο η τ ι κ ό που διευθύνει το λ ο γ ι κ ό, το οποίο απέναντι στο νοητικό παίζει ρόλο υποτελούς και υπηρέτη. Η νευρική ζωή ρυθμίζεται τέλος από μια άλλη αρχή ή δύναμη, που ο Βαν Χέλμοντ την ονόμασε π ν ο ή.
Όταν στο σύμπλεγμα αρχών, νοητικού, λογικού και πνοής παρέμβει μια από τις τόσες ξένες δυνάμεις που υπάρχουν στο σύμπαν, παρουσιάζεται η νόσος. Συνεπώς, προκαλείται κι αυτή από «μια αόρατη αρχή που οι ποιότητές της διαφέρουν από περίπτωση σε περίπτωση».
Σπουδαία υπήρξε η προσφορά του Βαν Χέλμοντ στην απόπειρα της χημικής ερμηνείας των φαινομένων της φύσης, όπου ακολούθησε την πιο μεγαλοφυή και πιο ζωντανή πλευρά της σκέψης του Παράκελσου. Στα φαινόμενα της φύσης, ο Βαν Χέλμοντ διέβλεπε σαν βασικό στοιχείο τη ζύμωση, οι επεξεργασίες της οποίας ρυθμίζονται από τις «αρχές», που συνεπώς κατευθύνουν δια μέσου των ζυμώσεων τη ζωή. Στα πειράματά του ο Βαν Χέλμοντ ανακάλυψε ότι κατά τη διάρκεια μιας ζύμωσης παράγεται αέριο, το οποίο είναι εντελώς όμοιο με το αέριο που παράγεται κατά τις καύσεις.
Ο Βαν Χέλμοντ χαρακτήριζε όλες τις φυσιολογικές διεργασίες, όπως την πέψη, την έκκριση των ούρων και του ιδρώτα, καθώς κι όλα τα φαινόμενα της ανταλλαγής της ύλης, σαν ζυμώσεις. Φυσικά οι ζυμώσεις διευκολύνονταν από το γεγονός ότι το βασικό στοιχείο από το οποίο αποτελούνται οι οργανισμοί είναι το νερό, πράγμα το οποίο είχε αποδείξει με το πείραμα του φυτού που αναφέραμε προηγουμένως.Η άποψη του Βαν Χέλμοντ δεν μπορούσε παρά να έρθει κάποια στιγμή σε σύγκρουση με την ιατρομηχανική θεωρία. Κι αυτό συνέβη όταν βρέθηκε ο άνθρωπος που συστηματοποίησε τις ιδέες του Βαν Χέλμοντ. Ο άνθρωπος, στον οποίον ανήκει η τιμή ότι κατόρθωσε να βάλει σε τάξη τις μεγαλοφυείς, αλλά ασυστηματοποίητες συλλήψεις του Παράκελσου και του Βαν Χέλμοντ έτσι που να αποτελέσουν μια πραγματική θεωρία απαλλαγμένη από κάθε ξένο στοιχείο από αυτά που βρίσκονται αναμεμιγμένα στη σκέψη των θεμελιωτών της, ήταν ο Φραγκίσκος ντε λα Μποέ.
[1] Για τη θέση που κατέλαβε στον τομέα της θεραπευτικής, μας έχει κιόλας δοθεί ευκαιρία να μιλήσουμε (χρήση σε περιπτώσεις ψύξης, γρίπης κλπ.).
Από τα παλιά χρόνια οι άνθρωποι ερμήνευαν τα φαινόμενα της ζωής σαν ενέργειες απόκρυφων δυνάμεων με θείο ή δαιμονικό χαρακτήρα. Στο σχήμα που προέκυπτε με τον τρόπο αυτό είχε συμβάλει τόσο η εμπειρική παρατήρηση, χαρακτηριστικό των μεγάλων φιλοσόφων της αρχαιότητας, όσο και μια μυστική - μαγική θεώρηση της πραγματικότητας.
Γεγονότα, όπως ο φοβερός λοιμός που αποδεκάτισε τους Αθηναίους κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και παρατηρήσεις, όπως εκείνη για την πέτρα που ελκύει κοντά της κάθε τι σιδερένιο (μαγνήτης), δεν μπορούσαν να βρουν τη σωστή τους ερμηνεία μέσα στο πλαίσιο των επιστημονικών γνώσεων της εποχής. Έτσι οι άνθρωποι αναζητούσαν την εξήγησή τους στις συζυγίες των άστρων, σε απόκρυφες δυνάμεις και σε ανάλογου είδους αρχές, που αν και δεν διευκρίνιζαν τα γεγονότα, εν τούτοις ικανοποιούσαν ως ένα βαθμό και από ορισμένες απόψεις, τον άνθρωπο της εποχής εκείνης.
Ελάχιστοι μεγαλοφυείς άνδρες ξέκοβαν από την πεπατημένη και τολμούσαν να χαράξουν δικό τους δρόμο. Ο Ιπποκράτης είχε το θάρρος να αρνηθεί τον «ιερό» χαρακτήρα των νόσων με αφορμή την επιληψία. Ο Θουκυδίδης, χωρίς να είναι γιατρός ή φυσιοδίφης, γράφει για το λοιμό των Αθηνών, από τον οποίο και ο ίδιος ασθένησε αλλά επέζησε, τα εξής ανατρεπτικά για την εποχή του: «Και οι παρακλήσεις στους θεούς και στα μαντεία δεν ωφέλησαν σε τίποτε κι οι άνθρωποι, αποκαμωμένοι από τη λοιμική, τα παράτησαν κι αυτά». Και πιο κάτω προσθέτει με καθαρή ειρωνεία: «Μέσα στη συμφορά θυμήθηκαν μερικοί, όπως ήταν φυσικό, και άλλες προφητείες, αλλά και τον ακόλουθο χρησμό που, καθώς έλεγαν οι γεροντότεροι, τον έψελναν άλλοτε: ‘Θα έρθει πόλεμος δωρικός και μαζί του λοιμός’. Πολλές φιλονικίες έγιναν τότε, γιατί άλλοι έλεγαν ότι στον χρησμό δεν γινόταν λόγος για λοιμό (αρρώστια) αλλά για λιμό (πείνα), επικράτησε όμως η γνώμη ότι το σωστό ήταν λοιμός, επειδή οι άνθρωποι ερμήνευαν το χρησμό ανάλογα με τα παθήματά τους. Νομίζω ότι, αν ποτέ ξαναγίνει δωρικός πόλεμος και τύχει να έρθει μαζί λιμός, θα τον ερμηνεύσουν όπως θα ταιριάζει στην περίσταση».
Παρόλα αυτά, η βασιλεία των μυστηριωδών απόκρυφων δυνάμεων θα συνεχίσει για αιώνες ακόμα να κυριαρχεί σε κάθε απόπειρα ερμηνείας των φαινομένων του σύμπαντος. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα αισθητό όταν πρόκειται για τα φαινόμενα της ζωής. Το ανατομο-φυσιολογικό σύστημα του Γαληνού, που θα εξακολουθήσει να αποτελεί τις βάσεις της ιατρικής σκέψης μέχρι και την Αναγέννηση, περιέχει αρκετά «πνεύματα» και «δυνάμεις», στοιχεία αποδεικτικά της ζωντανής παρουσίας των απόκρυφων δυνάμεων. Το ιπποκρατικό σύστημα με τους χυμούς και τις ποιότητές τους, την ισορροπία και τη ρήξη της μεταξύ τους ισορροπίας, πράγματα που καθορίζονται από τις επιδράσεις του μακρόκοσμου, του κοσμικού δηλαδή περιβάλλοντος, πάνω στον μικρόκοσμο, δηλαδή στο άτομο, ενώ δεν συμμερίζεται τις απόψεις των ιερέων - γιατρών, εν τούτοις χρησιμοποιεί τα δικά τους σχήματα για την ερμηνεία των φαινομένων της υγείας και της νόσου.
Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ
Κατά την περίοδο αυτή οι μυστικιστικές ερμηνείες των φαινομένων της φύσης μεσουρανούν. Σ’ αυτό συνέβαλαν πολλές δυνάμεις: η κληρονομιά του παρελθόντος, η αραβική «καββάλα» (μυστικιστική διδασκαλία) και οι πολύπλοκες δαιμονολογικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο των νεοπλατωνικών και των νεο-πυθαγορείων θεωριών. Οι νεοπλατωνικές θεωρίες μεσουρανούν στο δεύτερο μισό του 3ου μ.Χ. αιώνα με τον Αμμώνιο Σακκά και μέχρι το 529, όταν ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έκλεισε τη Σχολή των Αθηνών. Οι θεωρίες των νεο-πυθαγορείων, που ακμάζουν από το τέλος του 2ου μ.Χ. αιώνα μέχρι τη συγχώνευσή τους με το νεοπλατωνισμό κατά τον 3ο μ.Χ. αιώνα, άσκησαν μεγάλη επίδραση στην ανατολική χριστιανική παράδοση και γενικότερα στη φιλοσοφική ανάπτυξη του βυζαντινού και του αραβικού κόσμου.
Από ένα τέτοιο σύμπλεγμα θεωριών γεννήθηκε από τη μια μεριά η μαγεία με τις διάφορες μορφές της, από τον πρωτόγονο μάγο - ιερέα και μάγο - γιατρό (οι ρόλοι εναλλάσσονταν στις προϊστορικές κοινωνίες) ως τη μορφή εκείνη που συναντάμε αργότερα εξαπλωμένη σε ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου. Από την άλλη όμως μεριά προήλθε ένας ιδιαίτερος κλάδος, ο οποίος σιγά - σιγά ανέπτυξε δικές του θεωρίες και αποκτώντας αυτονομία έφτασε να θεωρείται πραγματική επιστήμη. Πρόκειται για την Αλχημεία.
Η ΑΛΧΗΜΕΙΑ
Η μορφή του αλχημιστή μέσα στο εργαστήριό του, γεμάτο βαλσαμωμένα ζώα, αποστακτήρες, κουδούνια, φυσερά και μαύρους γάτους είναι μια εικόνα γνωστή σε όλους. Είναι, θα έλεγε κανείς, μια χαρακτηριστική άποψη του Μεσαίωνα, μια εικόνα, πάντως, που οφείλουμε εν μέρει αφενός στη κληρονομιά του ρομαντισμού κι αφετέρου στη φήμη του «Φάουστ», του αριστουργήματος του Γκαίτε, στο οποίο φαίνεται να συμπυκνώνεται η πεμπτουσία του πνεύματος της εποχής, εμπλουτισμένη με τη μεγαλοφυΐα του ποιητή. Κατά ένα άλλο μέρος όμως οφείλεται και στον πραγματικό χαρακτήρα του μεσαίωνα, μια από τις τυπικές όψεις του οποίου είναι η έννοια του μυστηρίου, των απόκρυφων δυνάμεων και της δαιμονικής ισχύος.
Ένα από τα βασικά προβλήματα που απασχόλησαν πολλές γενιές αλχημιστών, είναι η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή λ ί θ ο ς, ένα παρασκεύασμα δηλαδή ικανό να μετατρέπει τα αγενή μέταλλα σε ευγενή, σε χρυσό. Στην επιδίωξή τους να πετύχουν το σκοπό αυτόν, καθώς κι άλλους δευτερεύοντες, οι αλχημιστές εκτελούσαν πειράματα επί πειραμάτων. Τα πειράματα αυτά δεν ακολουθούσαν ορισμένη τάξη, ούτε διέπονταν από επιστημονικά κριτήρια. Είχαν την προέλευσή τους σε σκοτεινά και δυσνόητα έργα περί μαγείας, που το περιεχόμενό τους περιστρεφόταν γύρω από ουράνιες επιδράσεις, απόκρυφες δυνάμεις κι άλλα ανάλογα. Παρόλα αυτά, κατόρθωναν μερικές φορές, παρά την αδυναμία τους να ικανοποιήσουν τον πόθο της ανακάλυψης της φιλοσοφικής λίθου, να πετυχαίνουν αποτελέσματα σημαντικά για την ιατρική ή τη χημεία, της οποίας, χωρίς να έχουν συνείδηση του πράγματος, έθεταν τις μελλοντικές βάσεις. Αρκεί να θυμηθούμε μια μόνο από τις ανακαλύψεις αυτές: το απόσταγμα του οίνου, το κοινό μας ρακί.[1] Αρκεί όμως να αναλογιστούμε τους λόγους για τους οποίους συνιστούσαν, όπως έκανε ο Μιχαήλ Σαβοναρόλα, τη χρήση του, για να έχουμε αμέσως σαφή την εικόνα των ιδεών που ενέπνεαν αλχημιστές και γιατρούς. Ένα δείγμα των ιδεών αυτών είναι το παρακάτω: Ορισμένες ασθένειες πλήττουν, αμέσως ή εμμέσως, την καρδιά. Αλλά η καρδιά είναι το όργανο του σώματος που προστατεύεται από τον ήλιο. Από την άλλη, το ρακί (λεγόταν και πεμπτουσία, πέμπτο στοιχείο της φύσης) καταγόταν κι αυτό από τον ήλιο, επειδή προερχόταν από την απόσταξη του προϊόντος της αμπέλου, κόρης του Ήλιου. Συνεπώς, ήταν το ενδεδειγμένο φάρμακο σε κάθε περίπτωση καρδιακής επιπλοκής. Δεδομένου δε ότι δεν υπάρχει νόσος που να μην πλήττει την καρδιά, εμφανώς ή αφανώς, αμέσως ή εμμέσως, το ρακί είναι το ευλογημένο από το Θεό φάρμακο για κάθε ασθένεια!
Και να σκεφτεί κανείς ότι οι συλλογισμοί αυτοί διατυπώνονταν με απόλυτη σοβαρότητα από άνθρωπο της Αναγέννησης της περιωπής του Σαβοναρόλα. Κι όμως αυτός ο ίδιος διεκήρυττε, σαν σύγχρονος άνθρωπος, την ανάγκη της ευρείας διάδοσης των ιατρικών γνώσεων, τουλάχιστον σε τομείς όπου δεν είναι πάντοτε απαραίτητη η παρουσία του γιατρού, όπως η μαιευτική και η διαιτητική.
ΠΑΡΑΚΕΛΣΟΣ, Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΟΧΗΜΕΙΑΣ
Αποφασιστικό άλμα προς τα εμπρός κάνει η αλχημεία με τον Παράκελσο (1493-1541). Πρόκειται για μια περίεργη διάνοια, ένα παράξενο κράμα διαφωτισμού και σκοταδισμού, μεγαλοφυών συλλήψεων και παράλογων φαντασιώσεων μεσαιωνικού τύπου. Όλα αυτά κάνουν τον Παράκελσο μια πολυσυζητημένη, ακόμα και για την εποχή μας, φυσιογνωμία, η θέση της οποίας στο πλαίσιο της ιστορίας της Ιατρικής όλων των εποχών δημιουργεί για τον ερευνητή προβλήματα. Δεν θα επεκταθούμε εδώ στην ανοικτή ανταρσία κατά της παραδοσιακής Ιατρικής, που συνδέεται με το πρόσωπο του Παράκελσου. Θα περιοριστούμε στο ρόλο του ως ιδρυτή ή τουλάχιστον ως προδρόμου της ιατροχημείας. Δικές του ήταν οι θέσεις και οι επιτυχείς συλλήψεις, με βάση τις οποίες διαμορφώθηκε τον επόμενο αιώνα η σχολή που διεκδίκησε, μερικές φορές με επιτυχία, την πρώτη θέση από την ιατρομηχανική, η οποία εμπνεόταν από τις ιδέες του Γαλιλαίου.
Ο Παράκελσος πράγματι υπήρξε ο πρώτος που διαισθάνθηκε τις δυνατότητες που πρόσφερε στην ιατρική και ιδιαίτερα στη φαρμακολογία η αλχημιστική έρευνα. Υπήρξε επίσης ο πρώτος που μελέτησε όχι μόνο εμπειρικά, αλλά και πειραματικά τη χρήση του οπίου, παρασκευασμένου με διάφορους τρόπους, και μια σειρά φαρμάκων, για εξωτερική κι εσωτερική χρήση, με βάση τον υδράργυρο. Παράλληλα συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη των γνώσεων γύρω από διάφορες ενώσεις με βάση το αρσενικό και το αντιμόνιο, όπως έκανε το ίδιο και για διάφορα ανόργανα οξέα και το οινόπνευμα.
Περισσότερο όμως από κάθε τι άλλο επέδρασε σημαντικά στη διαμόρφωση της λεγόμενης ιατροχημικής σχολής με το πολύπλοκο φυσιολογικό και θεραπευτικό του σύστημα, εμπνέοντας και χαράζοντας το δρόμο που ακολούθησε ο πραγματικός της ιδρυτής, ο Γιαν Μπατίστ Βαν Χέλμοντ.
ΓΙΑΝ ΜΠΑΤΙΣΤ ΒΑΝ ΧΕΛΜΟΜΝΤ
Ο Φλαμανδός αυτός γεννήθηκε στις Βρυξέλλες το 1579. Οι σπουδές του υπήρξαν ακατάστατες: ύστερα από την εγγραφή του στη φιλοσοφική σχολή, φοίτησε στη θεολογία υπό την καθοδήγηση των Ιησουιτών, τελικά όμως κατάληξε να σπουδάσει ιατρική, πράγμα που φαίνεται ότι ικανοποίησε επιτέλους το ανήσυχο πνεύμα του. Στην επιστήμη αυτή βρήκε τον πραγματικό του δρόμο έτσι που, παρά τα χρόνια που έχασε με τις προηγούμενες σπουδές του, κατόρθωσε να αναγορευτεί διδάκτωρ της ιατρικής σε ηλικία μόλις 22 ετών και να αρχίσει την άσκηση του επαγγέλματος στην πόλη που γεννήθηκε. Το 1609 έκανε έναν οικονομικά επιτυχημένο γάμο, πράγμα που του επέτρεψε να αποσυρθεί στο Βιλμπόρντε, όπου και πέθανε το 1644.
Ενθουσιώδης οπαδός των θεωριών του Παράκελσου, κατόρθωσε να τελειοποιήσει πολλές του απόψεις. Στο χαρακτήρα παρουσίαζε τις ίδιες χαρακτηριστικές αντιφάσεις που μετέβαλλαν τη φυσιογνωμία του δασκάλου του σε αντικείμενο αντιγνωμιών και συζητήσεων. Μυστικιστής κι ενθουσιώδης φιλάνθρωπος κι ανήσυχος ο Βαν Χέλμοντ δίνει την εντύπωση ανθρώπου με διπλή προσωπικότητα: από τη μια μεριά λεπτολόγος, προσεχτικός και συχνά μεγαλοφυής ερευνητής κι από την άλλη ενθουσιώδης, χωρίς να μπορεί να διακρίνει πού τελειώνει ο μυστικιστής και πού αρχίζει ο εξημμένος. Τα ίδια βλέπει κανείς και στο καθαυτό επαγγελματικό του έργο, όπου το ενθουσιώδες στοιχείο συγχέεται με την ίδια την απάτη. Αλλά κι αυτό το τελευταίο δεν μπορεί κανείς να το υποστηρίξει με κάποια θετικότητα. Όταν ο Βαν Χέλμοντ μιλάει για ορισμένα του πειράματα, όταν υποστηρίζει π.χ. ότι μπόρεσε να παρατηρήσει ο ίδιος την αυτόματη γένεση αρουραίων μέσα από ένα σωρό κουρέλια και πίτουρα, κλεισμένα σ’ ένα μικρό δοχείο, αυτό το κάνει με τέτοια σοβαρότητα και τόσο ενθουσιασμό, που θα ήταν πολύ να πιστέψει κανείς ότι αυτό γινόταν με επίγνωση της ανακρίβειας αυτών που υποστήριζε.
Άλλωστε, παράλληλα με τέτοιους ισχυρισμούς, υπάρχουν και πειράματα πιο σοβαρά, έστω κι αν η ακρίβειά τους είναι κάπως προβληματική. Ένα από αυτά είναι και το παρακάτω: Ο Βαν Χέλμοντ, θέλοντας να αποδείξει ότι το νερό είναι το κύριο στοιχείο της θρέψης των ζωντανών οργανισμών, γέμισε ένα δοχείο με 200 λίτρες χώμα και φύτεψε μέσα του ένα δεντράκι που ζύγιζε 5 λίτρες. Ποτίζοντάς το μόνο, το μεγάλωσε μέχρι που έφτασε το βάρος των 164 λίτρων. Ζύγισε τότε το σώμα του δοχείου και διαπίστωσε ότι από τις αρχικές 200 λίτρες έλειπαν μόνο 3 ουγγιές. Άρα, σύμφωνα με την ερμηνεία που έδινε, η ανάπτυξη του φυτού ελάχιστα προέρχεται από τροφές που υπάρχουν στο χώμα. Σχεδόν όλες οι θρεπτικές ουσίες με τις οποίες μεγαλώνει το φυτό, προέρχονται από το νερό!
Η ΙΑΤΡΟΧΗΜΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
Εκτός από μερικούς παραλογισμούς σαν κι αυτούς για τους οποίους μιλήσαμε, και που τέλος πάντων εναλλάσσονται με σελίδες αξιόλογες, δοσμένες με σύγχρονο πνεύμα, ο Βαν Χέλμοντ κληρονόμησε τις θεωρίες του Παράκελσου στο ιατρικό πεδίο, που τις τελειοποίησε κι ερμήνευσε τα βιολογικά φαινόμενα με «βιταλιστικές» αντιλήψεις. Υποστήριξε δηλαδή ότι τα φαινόμενα της ζωής οφείλονται σε μια μυστηριώδη δύναμη, σε κάτι το πνευματικό, που το ονόμαζε α ρ χ ή, εντοπίζοντάς το στην περιοχή του στομάχου. Aυτή ενεργεί στο υπόλοιπο σώμα, μεταβιβάζοντας σ’ αυτό μια σειρά ιεραρχικά υποδεέστερων πνευμάτων, τα οποία προΐστανται στις διάφορες λειτουργίες του οργανισμού. Στις πνευματικές λειτουργίες εξάλλου παρεμβαίνει το ν ο η τ ι κ ό που διευθύνει το λ ο γ ι κ ό, το οποίο απέναντι στο νοητικό παίζει ρόλο υποτελούς και υπηρέτη. Η νευρική ζωή ρυθμίζεται τέλος από μια άλλη αρχή ή δύναμη, που ο Βαν Χέλμοντ την ονόμασε π ν ο ή.
Όταν στο σύμπλεγμα αρχών, νοητικού, λογικού και πνοής παρέμβει μια από τις τόσες ξένες δυνάμεις που υπάρχουν στο σύμπαν, παρουσιάζεται η νόσος. Συνεπώς, προκαλείται κι αυτή από «μια αόρατη αρχή που οι ποιότητές της διαφέρουν από περίπτωση σε περίπτωση».
Σπουδαία υπήρξε η προσφορά του Βαν Χέλμοντ στην απόπειρα της χημικής ερμηνείας των φαινομένων της φύσης, όπου ακολούθησε την πιο μεγαλοφυή και πιο ζωντανή πλευρά της σκέψης του Παράκελσου. Στα φαινόμενα της φύσης, ο Βαν Χέλμοντ διέβλεπε σαν βασικό στοιχείο τη ζύμωση, οι επεξεργασίες της οποίας ρυθμίζονται από τις «αρχές», που συνεπώς κατευθύνουν δια μέσου των ζυμώσεων τη ζωή. Στα πειράματά του ο Βαν Χέλμοντ ανακάλυψε ότι κατά τη διάρκεια μιας ζύμωσης παράγεται αέριο, το οποίο είναι εντελώς όμοιο με το αέριο που παράγεται κατά τις καύσεις.
Ο Βαν Χέλμοντ χαρακτήριζε όλες τις φυσιολογικές διεργασίες, όπως την πέψη, την έκκριση των ούρων και του ιδρώτα, καθώς κι όλα τα φαινόμενα της ανταλλαγής της ύλης, σαν ζυμώσεις. Φυσικά οι ζυμώσεις διευκολύνονταν από το γεγονός ότι το βασικό στοιχείο από το οποίο αποτελούνται οι οργανισμοί είναι το νερό, πράγμα το οποίο είχε αποδείξει με το πείραμα του φυτού που αναφέραμε προηγουμένως.Η άποψη του Βαν Χέλμοντ δεν μπορούσε παρά να έρθει κάποια στιγμή σε σύγκρουση με την ιατρομηχανική θεωρία. Κι αυτό συνέβη όταν βρέθηκε ο άνθρωπος που συστηματοποίησε τις ιδέες του Βαν Χέλμοντ. Ο άνθρωπος, στον οποίον ανήκει η τιμή ότι κατόρθωσε να βάλει σε τάξη τις μεγαλοφυείς, αλλά ασυστηματοποίητες συλλήψεις του Παράκελσου και του Βαν Χέλμοντ έτσι που να αποτελέσουν μια πραγματική θεωρία απαλλαγμένη από κάθε ξένο στοιχείο από αυτά που βρίσκονται αναμεμιγμένα στη σκέψη των θεμελιωτών της, ήταν ο Φραγκίσκος ντε λα Μποέ.
[1] Για τη θέση που κατέλαβε στον τομέα της θεραπευτικής, μας έχει κιόλας δοθεί ευκαιρία να μιλήσουμε (χρήση σε περιπτώσεις ψύξης, γρίπης κλπ.).
.bmp)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου