Σε ένα μακροσκελές γράμμα του, την 1η Ιουνίου 1722, ο Φριντερίκ Ρούις έγραψε στο φίλο και συνάδελφό, συγχρόνως όμως στην προκειμένη περίπτωση, κι αντιπάλου του, Χέρμαν Μπούρχαβε (1668-1738), καθηγητή τότε της Ιατρικής και της βοτανικής στο Πανεπιστήμιο του Λέιντεν, τα εξής:
«Υποχρεώθηκα να αγωνιστώ μόνος εναντίον δύο μεγάλων αντρών: του Μαλπίγγι και σένα, που κατέχετε μια βαθύτατη γνώση της κατασκευής του ανθρώπινου σώματος και που σχεδόν έχετε συνωμοτήσει εναντίον μου. Εσύ πράγματι έχεις υπερασπιστεί την υπόθεση του Μαλπίγγι, σαν να ήταν δική σου υπόθεση. Εν πάση περιπτώσει δεν μετανοώ, γιατί απαντώντας στην πολεμική σας, μπόρεσα να ανακοινώσω κάποια νέα καλή παρατήρηση. Ομολογώ εξάλλου ότι διαβάζοντας το γραπτό σου μπόρεσα να πάρω κάποιο μάθημα για το οποίο και σε ευχαριστώ».
Ποια όμως ήταν η υπόθεση για την οποία είχε υποχρεωθεί να αγωνιστεί ο Ρούις; Ήταν το θέμα της λεπτής κατασκευής των αδένων, στο οποίο ο Μπούρχαβε, ο περίφημος παρασκευαστής της εποχής, προτιμούσε την άποψη του Μαλπίγγι, έστω και με περιορισμούς κι εξαιρέσεις.
Η άποψη του Μαλπίγγι εκτίθεται με μεγάλη σαφήνεια στο γράμμα του Μπούρχαβε, στο οποίο ο Ρούις απαντά με μαχητικό ύφος. Αλλά ας δώσουμε το λόγο στον μεγάλο ιατρό του Λέιντεν, που πριν περάσει σε μια βαθύτερη εξέταση του θέματος δεν διστάζει να πει:
«Γνωρίζω καλά, αγαπητέ μου, ότι στις έρευνες αυτές δεν ακολουθούμε άλλον, τόσο εγώ όσο κι εσύ, παρά μόνο την απλή αλήθεια και δεν στηριζόμαστε σε αυθεντίες, αλλά μάλλον προσπαθούμε να πιστέψουμε σε ό,τι είναι αληθινό και να απορρίψουμε ό,τι φαίνεται εκ πρώτης όψεως αληθινό, κάθε φορά που ο συλλογισμός οδηγεί σε δεύτερο χρόνο, σε πιο σωστά αποτελέσματα».
Οι λίγες αυτές σειρές είναι ένα είδος ομολογίας πίστης, στο οποίο συνοψίζεται η γραμμή της νέας επιστήμης, όπως διαμορφώθηκε μετά την επανάσταση που σήμαιναν για το ανθρώπινο πνεύμα οι ιδέες του Βάκωνα, του Καρτέσιου και του Γαλιλαίου: απόρριψη της αυθεντίας, αλλά και απόρριψη των πληροφοριών που μας δίνουν οι αισθήσεις, εφόσον δεν επικυρώνονται από τον συλλογισμό. Έτσι σε όλα όσα γράφει ο Μπούρχαβε δεν θα μπορούσε να δοθεί καλύτερη απάντηση από εκείνη που έδωσε ο Ρούις, ευχαριστώντας τον φίλο και αντίπαλό του, γιατί, παρ’ όλη την πολεμική του, του πρόσφερε ένα ευπρόσδεκτο μάθημα.
ΟΙ ΑΔΕΝΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΜΑΛΠΙΓΓΙ
Συνεχίζει λοιπόν ο Μπούρχαβε στην επιστολή προς τον Ρούις: «Τολμώ λοιπόν να δηλώσω ανοιχτά, αφού έκανα παρατηρήσεις για πολύ καιρό κι από κάθε πλευρά με τη βοήθεια ενός μικροσκοπίου, υπό μεγάλη μεγέθυνση, ότι εκείνα τα εξογκώματα[1] είναι ακριβώς οι θύλακοι των πιο απλών αδένων του δέρματος, που παίρνουν την όψη εξογκωμάτων, επειδή η μέθοδός σας ωθεί την κηρώδη ύλη μέχρι τα πιο λεπτά αρτηριακά αγγεία που καταλήγουν στην επιφάνεια της μεμβράνης, που αποτελεί τον μικρό εκείνο δερματικό σάκο, ο οποίος είναι εσωτερικά κοίλος. Γι’ αυτό η μικρή εκείνη μεμβράνη, σαν να ήταν ένα κουβάρι λεπτών τυλιγμένων αγγείων, παρουσιάζεται ανασηκωμένη, παίρνοντας την όψη ενός σωματιδίου που προεξέχει. Κι επιβεβαιώνει αυτή μου την άποψη το γεγονός ότι τέτοια επάρματα δεν φαίνονται αν το κερί, που έχει χυθεί με επιτυχία, δεν έχει γεμίσει όλα τα μικρά αγγεία».
Τέτοιοι αδένες, καταλήγει ο Μπούρχαβε, έστω και ελάχιστοι σε μέγεθος, υπάρχουν κατά τον Μαλπίγγι παντού. Είναι μικρά κυστίδια και όχι κουβάρια από λεπτότατα αγγεία, όπως υποστηρίζει ο Ρούις, αντίθετα από τον Μαλπίγγι. Όχι πως δεν έβλεπε ο Ρούις τους σχηματισμούς που υποστήριζε. Κάθε άλλο! Μόνον ότι, κατά την άποψη του Μπούρχαβε, η τεχνική των εγχύσεων κατάστρεφε πιθανότατα τα κυστίδια και συνεπώς ο Ρούις ήταν αδύνατον να τα παρατηρήσει. Αλλά οι αδένες δεν είναι μόνον απλά κυστίδια, ένα είδος φιαλίδια, εφοδιασμένα με έναν πόρο για να αποβάλλουν το έκκριμά τους. Αυτό είναι το πρώτο είδος των αδένων κατά τον Μπούρχαβε, που συνεχίζει ως εξής:
«Εκτός από τον τύπο των αδένων που εκθέσαμε πιο πάνω, δηλαδή εκτός από αυτούς τους απλούστατους αδένες, βρίσκεται κι ένας άλλος τύπος που μοιάζει αρκετά σε απλότητα με τον πρώτο, καθόσον φαίνεται να αποτελείται από αδένες του τύπου που περιγράψαμε παραπάνω, σε τρόπο που να φαίνεται ότι έχει σχηματιστεί από μερικούς, λίγους πάντως, απλούστατους αδένες, ενωμένους μεταξύ τους σύμφωνα με ένα σταθερό σχήμα. Αν πράγματι φανταστούμε ότι οι αδένες που περιγράψαμε συνδέουν τους εκκριτικούς πόρους τους σε ένα μοναδικό και ότι αυτός συγκεντρώνει δια μέσου του πόρου του κάθε θυλάκου, τους χυμούς που εκκρίνονται μέσα σε απλά όργανα κάθε αδένος και κατόπιν τα παροχετεύει στους τόπους του προορισμού τους, τότε παίρνουμε μια πραγματική ιδέα του σχηματισμού αυτού. Αλλά για να μπορέσεις να τον φανταστείς με μεγαλύτερη σαφήνεια, επίτρεψέ μου να σου παρουσιάσω την εικόνα αυτή που δίνει ο Μαλπίγγι στα ‘Όπερα παστούμα’ του. Σ’ αυτήν τα a, a, a, a σημειώνουν τους θυλάκους των απλούστερων αδένων. Τα b, b, b, b τους απλούς εκφορητικούς πόρους του κάθε κυστιδίου. Αυτοί φέρουν στον κοινό εκφορητικό πόρο d, c, τους χυμούς τους, που έρχονται τελικά να απεκκριθούν δια μέσου του στομίου c αυτού του τελευταίου. Οι κοιλίες αυτών των τμημάτων a, a, a, a αποτελούνται από ένα σύστημα αρτηριακών και φλεβικών αγγείων και νεύρων, ίδιο με εκείνο που έχει περιγραφεί με την ευκαιρία του πρώτου είδους των αδένων. Από αυτό φαίνεται καθαρά ότι η φύση προχωρεί από ένα μόνο απλό και μικρό αδένα στη σύνθεση εκείνων που, αν και είναι λίγο πιο πολύπλοκοι, εν πάση περιπτώσει αποτελούνται μόνον από ένα άθροισμα απλούστατων αδένων».
ΟΙ ΑΔΕΝΕΣ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΡΟΥΙΣ
Δεν συμφωνούσε με τον Μαλπίγγι ο Ρούις. Έκανε έγχυση χρωματισμένου κεριού μέσα στα αγγεία με μια επιδεξιότητα καταπληκτική, που το έκανε να φτάνει μέχρι τους λεπτότατους κλάδους των τριχοειδών αγγείων και στη συνέχεια παρατηρούσε στο μικροσκόπιο. Αυτό όμως που έβλεπε ήταν κάτι τελείως διαφορετικό από εκείνο που περιέγραψε ο Μαλπίγγι κι επαναλάμβανε μέχρι ενός σημείου ο Μπούρχαβε.
Τι παρατηρούσε ο Ρούις; Μπορεί να το συμπεράνει κανείς από την απάντηση του Μπούρχαβε: μια σειρά μικρά κουβάρια, σχηματισμένα από την περιέλιξη λεπτότατων αγγείων. Η απάντησή του στον Μπούρχαβε περιέχει κι έναν πίνακα με τον σχετικό υπότιτλο.
Ο πίνακας αυτός με τη λεπτότατη χάραξη είχε γίνει από έναν γιατρό, που διέθετε και το χάρισμα του δεξιοτέχνη σχεδιαστή, το είχε καλλιεργήσει με πάθος και το είχε αφιερώσει, όπως λέει ο Ρούις, στην υπηρεσία της επιστήμης. Ήταν ο Άρεντ Καντ, χωρίς τη βοήθεια του οποίου, όπως ομολογεί ο Ρούις, όλες οι προσπάθειές του, καθώς και οι προσπάθειες του καλύτερου συνεργάτη του, του Βάντελαρ, ποτέ δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν εκείνο που έβλεπαν στο μικροσκόπιο.
Ας δούμε πώς παρουσιάζει τον πίνακα αυτόν ο Ρούις. Πρόκειται, γράφει, για «ένα τμήμα του μεσεντερίου του ανθρώπου, γεμισμένο κατά τη μέθοδό μου, δια μέσου της μεσεντερίου αρτηρίας. Σ’ αυτό δεν απεικονίζεται τίποτε άλλο, εκτός από αρτηρίες, αδένες, αδενικά λοβία, με τέτοια προσήλωση στο πραγματικό, που κάθε γραμμή να παριστάνει και μια ιδιαίτερη αρτηρία. Το ογκώδες κεντρικό τμήμα σού δείχνει έναν μοναδικό μετακινούμενο αδένα του μεσεντερίου, του οποίου ο σχεδιασμός αποτέλεσε το δυσκολότερο έργο. Να ξέρεις, πράγματι, ότι εκτός από τα μικρά αγγεία που είναι εδώ σχεδιασμένα, το μικροσκόπιο ανακαλύπτει πολυάριθμα άλλα..., τόσο που αν ο σχεδιαστής είχε αποπειραθεί να τα αποδώσει στο σχέδιο, όλος ο πίνακας θα παρουσίαζε στο σημείο αυτό μια μόνο μαύρη κηλίδα».
Κάτω από τον πίνακα ο Ρούις τοποθετεί έναν υπότιτλο, στον οποίον αποσαφηνίζει τις σκέψεις του: πληροφορεί ότι οι λεπτομέρειες που σημειώνονται με τα γράμματα Α έως C παριστάνουν:
το Α: «μετακινούμενους αδένες του μεσεντερίου του ανθρώπου».
το Β: «λοβία που εμφανίζονται στους αδένες αυτούς ή σαρκώδη τελικά σημεία των αρτηριών».
τα C, C, C: «διακλαδώσεις των αρτηριών του μεσεντερίου».
Και όχι μόνον αυτά. Ο συγγραφέας πληροφορεί τον αναγνώστη ότι: «για να τα δεις όλα καλά, παρατήρησε τον πίνακα με τη βοήθεια ενός μεγεθυντικού φακού!».
Ποιες είναι λοιπόν οι σκέψεις του Ρούις; Οι αδένες δεν είναι τίποτε άλλο από κουβάρια, καμωμένα από την περιέλιξη ενός ατέλειωτου αριθμού μικρών αγγείων.
Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ «ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ»
Η αντιγνωμία δεν περιορίστηκε μόνον μεταξύ Ρούις και Μαλπίγγι. Περιέλαβε, όπως θα δούμε, και άλλους διακεκριμένους ερευνητές, όλους έτοιμους να χρησιμοποιήσουν το οπλοστάσιο της πείρας τους υπέρ της δικής τους κι εναντίον κάθε άλλης θεωρίας. Η πολεμική αφορά κυρίως τα «ελάχιστα τεμαχίδια» και την «τεχνική και λεπτολόγο ανατομική», που τα αποκαλύπτει με τη βοήθεια του μικροσκοπίου. Όλοι τους αναζητούσαν τις «απειροελάχιστες μηχανές» που αποτελούσαν την έδρα των λειτουργιών του ανθρώπινου σώματος. Δεν έχουμε ακόμα βέβαια φτάσει στην κυτταρική θεωρία, αλλά προσανατολιζόμαστε αποφασιστικά προς την κατεύθυνσή της. Με την ευκαιρία όμως της πολεμικής αυτής, ανακαλύπτουμε τον Ρούις να αντλεί όρους από το παρελθόν, για τους οποίους θα είχε κανείς την εντύπωση ότι είναι πια ξεπερασμένοι, εξαιτίας των νέων μηχανιστικών αντιλήψεων.
Είδαμε σε προηγούμενα κεφάλαια ότι ο όρος «κατασκευή» με το περιεχόμενό του είχε εγκαταλειφθεί από τους επιστήμονες του 17ου αιώνα και είχε υποκατασταθεί από τον νέο όρο «μηχανή». Να όμως που συλλαμβάνουμε τον Ρούις να επανέρχεται στην «κατασκευή», στο σημείο που λέει «βαθείς γνώστες της κατασκευής του ανθρώπινου σώματος», επαναλαμβάνοντας με τα λόγια αυτά τον τίτλο του έργου του Βεσάλιου. Σημαίνει αυτό ότι επαναλαμβάνει και τις έννοιες που περιέχονται στο έργο εκείνο; Επάνω σε κάτι τέτοιο είχε προειδοποιήσει ο Καρντάνο τους αναγνώστες του: «Όταν λέγω ‘τίποτε ή όλα’, χρησιμοποιώ τα δύο αυτά επίθετα με την ιατρική κι όχι με τη γεωμετρική έννοια». Ο αφορισμός αυτός θα βοηθήσει και στην κατανόηση των λεγομένων του Ρούις: δεν μπορεί να απαιτήσεις κανείς από τα γραφόμενα ενός ιατρού την ακριβολογία που επιβάλλει ένα κείμενο με περιεχόμενο φυσικής ή μαθηματικών, που η ορολογία τους είναι άκαμπτη. Οι όροι του ιατρού θα ερμηνευτούν με περισσότερη ελαστικότητα. Κι εδώ είναι μια τυπική περίπτωση, στην οποία τα λόγια του Καρντάνο έχουν πλήρη την εφαρμογή τους: η «κατασκευή» του Μαλπίγγι, του Ρούις και των άλλων επιστημόνων του 17ου αιώνα, δεν είναι το ίδιο πράγμα με την «κατασκευή» του Βεσάλιου.
Για τον Βεσάλιο η «κατασκευή» πρέπει να εννοείται με την κυριολεξία της λέξης. Η έρευνα του ανθρώπινου σώματος αποβλέπει στην εξακρίβωση του κατά πόσο η μορφή και η δομή των οργάνων του ανταποκρίνεται στην κλασική περιγραφή τους. Για τον Μαλπίγγι η έρευνα αυτή σημαίνει την αναζήτηση των στοιχείων κάθε απειροελάχιστης μηχανής που, μαζί με πλήθος άλλες όμοιές της, σχηματίζει τη μεγάλη «μηχανή», δηλαδή το σώμα κάθε ζωντανού οργανισμού. Κατά δεύτερο λόγο η έννοια της «κατασκευής», και μόνον ενσωματωμένη στο πλαίσιο των νέων προοπτικών, αντιστοιχεί και στην έννοια της «λεπτής υφής» της σύγχρονης επιστήμης. Στο σημείο αυτό βρίσκεται ακριβώς το κλειδί της επιστημονικής επανάστασης του 17ου αιώνα, που αρχίζει με το έργο του Μαλπίγγι «Περί των πνευμόνων», που αποτέλεσε, όπως είδαμε, τη χαριστική βολή για την παλαιά αντίληψη του παρεγχύματος, που μέχρι τότε θεωρείτο μάζα χωρίς υφή, κύριο στοιχείο κάθε σπλάγχνου. Στη θέση της έννοιας αυτής μπαίνει η εικόνα του παρεγχύματος με υφή, που άνοιξε οριστικά το δρόμο στη σύγχρονη επιστήμη.Στο νέο αυτό δρόμο η επιστήμη προχωρεί, μάχεται, χάνει και κερδίζει, και όσο σφοδρότερες οι πολεμικές, τόσο ζωντανότερο παρουσιάζεται το ερευνητικό πνεύμα, διψασμένο για γνώση και πρόοδο. Οι αντιγνωμίες γύρω από τη μικροσκοπική «μηχανή», που η ύπαρξή της δεσπόζει στις νέες αντιλήψεις, αποτελούν την τρανότερη απόδειξη. Στο κέντρο της διαμάχης, 28 ολόκληρα χρόνια μετά το θάνατό του, βρίσκεται ο Μαλπίγγι με τη θεωρία του!
[1] Αναφέρεται σε μια περίπτωση του Ρούις: ένα πτώμα παιδιού που παρουσίαζε εξάνθημα.
«Υποχρεώθηκα να αγωνιστώ μόνος εναντίον δύο μεγάλων αντρών: του Μαλπίγγι και σένα, που κατέχετε μια βαθύτατη γνώση της κατασκευής του ανθρώπινου σώματος και που σχεδόν έχετε συνωμοτήσει εναντίον μου. Εσύ πράγματι έχεις υπερασπιστεί την υπόθεση του Μαλπίγγι, σαν να ήταν δική σου υπόθεση. Εν πάση περιπτώσει δεν μετανοώ, γιατί απαντώντας στην πολεμική σας, μπόρεσα να ανακοινώσω κάποια νέα καλή παρατήρηση. Ομολογώ εξάλλου ότι διαβάζοντας το γραπτό σου μπόρεσα να πάρω κάποιο μάθημα για το οποίο και σε ευχαριστώ».
Ποια όμως ήταν η υπόθεση για την οποία είχε υποχρεωθεί να αγωνιστεί ο Ρούις; Ήταν το θέμα της λεπτής κατασκευής των αδένων, στο οποίο ο Μπούρχαβε, ο περίφημος παρασκευαστής της εποχής, προτιμούσε την άποψη του Μαλπίγγι, έστω και με περιορισμούς κι εξαιρέσεις.
Η άποψη του Μαλπίγγι εκτίθεται με μεγάλη σαφήνεια στο γράμμα του Μπούρχαβε, στο οποίο ο Ρούις απαντά με μαχητικό ύφος. Αλλά ας δώσουμε το λόγο στον μεγάλο ιατρό του Λέιντεν, που πριν περάσει σε μια βαθύτερη εξέταση του θέματος δεν διστάζει να πει:
«Γνωρίζω καλά, αγαπητέ μου, ότι στις έρευνες αυτές δεν ακολουθούμε άλλον, τόσο εγώ όσο κι εσύ, παρά μόνο την απλή αλήθεια και δεν στηριζόμαστε σε αυθεντίες, αλλά μάλλον προσπαθούμε να πιστέψουμε σε ό,τι είναι αληθινό και να απορρίψουμε ό,τι φαίνεται εκ πρώτης όψεως αληθινό, κάθε φορά που ο συλλογισμός οδηγεί σε δεύτερο χρόνο, σε πιο σωστά αποτελέσματα».
Οι λίγες αυτές σειρές είναι ένα είδος ομολογίας πίστης, στο οποίο συνοψίζεται η γραμμή της νέας επιστήμης, όπως διαμορφώθηκε μετά την επανάσταση που σήμαιναν για το ανθρώπινο πνεύμα οι ιδέες του Βάκωνα, του Καρτέσιου και του Γαλιλαίου: απόρριψη της αυθεντίας, αλλά και απόρριψη των πληροφοριών που μας δίνουν οι αισθήσεις, εφόσον δεν επικυρώνονται από τον συλλογισμό. Έτσι σε όλα όσα γράφει ο Μπούρχαβε δεν θα μπορούσε να δοθεί καλύτερη απάντηση από εκείνη που έδωσε ο Ρούις, ευχαριστώντας τον φίλο και αντίπαλό του, γιατί, παρ’ όλη την πολεμική του, του πρόσφερε ένα ευπρόσδεκτο μάθημα.
ΟΙ ΑΔΕΝΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΜΑΛΠΙΓΓΙ
Συνεχίζει λοιπόν ο Μπούρχαβε στην επιστολή προς τον Ρούις: «Τολμώ λοιπόν να δηλώσω ανοιχτά, αφού έκανα παρατηρήσεις για πολύ καιρό κι από κάθε πλευρά με τη βοήθεια ενός μικροσκοπίου, υπό μεγάλη μεγέθυνση, ότι εκείνα τα εξογκώματα[1] είναι ακριβώς οι θύλακοι των πιο απλών αδένων του δέρματος, που παίρνουν την όψη εξογκωμάτων, επειδή η μέθοδός σας ωθεί την κηρώδη ύλη μέχρι τα πιο λεπτά αρτηριακά αγγεία που καταλήγουν στην επιφάνεια της μεμβράνης, που αποτελεί τον μικρό εκείνο δερματικό σάκο, ο οποίος είναι εσωτερικά κοίλος. Γι’ αυτό η μικρή εκείνη μεμβράνη, σαν να ήταν ένα κουβάρι λεπτών τυλιγμένων αγγείων, παρουσιάζεται ανασηκωμένη, παίρνοντας την όψη ενός σωματιδίου που προεξέχει. Κι επιβεβαιώνει αυτή μου την άποψη το γεγονός ότι τέτοια επάρματα δεν φαίνονται αν το κερί, που έχει χυθεί με επιτυχία, δεν έχει γεμίσει όλα τα μικρά αγγεία».
Τέτοιοι αδένες, καταλήγει ο Μπούρχαβε, έστω και ελάχιστοι σε μέγεθος, υπάρχουν κατά τον Μαλπίγγι παντού. Είναι μικρά κυστίδια και όχι κουβάρια από λεπτότατα αγγεία, όπως υποστηρίζει ο Ρούις, αντίθετα από τον Μαλπίγγι. Όχι πως δεν έβλεπε ο Ρούις τους σχηματισμούς που υποστήριζε. Κάθε άλλο! Μόνον ότι, κατά την άποψη του Μπούρχαβε, η τεχνική των εγχύσεων κατάστρεφε πιθανότατα τα κυστίδια και συνεπώς ο Ρούις ήταν αδύνατον να τα παρατηρήσει. Αλλά οι αδένες δεν είναι μόνον απλά κυστίδια, ένα είδος φιαλίδια, εφοδιασμένα με έναν πόρο για να αποβάλλουν το έκκριμά τους. Αυτό είναι το πρώτο είδος των αδένων κατά τον Μπούρχαβε, που συνεχίζει ως εξής:
«Εκτός από τον τύπο των αδένων που εκθέσαμε πιο πάνω, δηλαδή εκτός από αυτούς τους απλούστατους αδένες, βρίσκεται κι ένας άλλος τύπος που μοιάζει αρκετά σε απλότητα με τον πρώτο, καθόσον φαίνεται να αποτελείται από αδένες του τύπου που περιγράψαμε παραπάνω, σε τρόπο που να φαίνεται ότι έχει σχηματιστεί από μερικούς, λίγους πάντως, απλούστατους αδένες, ενωμένους μεταξύ τους σύμφωνα με ένα σταθερό σχήμα. Αν πράγματι φανταστούμε ότι οι αδένες που περιγράψαμε συνδέουν τους εκκριτικούς πόρους τους σε ένα μοναδικό και ότι αυτός συγκεντρώνει δια μέσου του πόρου του κάθε θυλάκου, τους χυμούς που εκκρίνονται μέσα σε απλά όργανα κάθε αδένος και κατόπιν τα παροχετεύει στους τόπους του προορισμού τους, τότε παίρνουμε μια πραγματική ιδέα του σχηματισμού αυτού. Αλλά για να μπορέσεις να τον φανταστείς με μεγαλύτερη σαφήνεια, επίτρεψέ μου να σου παρουσιάσω την εικόνα αυτή που δίνει ο Μαλπίγγι στα ‘Όπερα παστούμα’ του. Σ’ αυτήν τα a, a, a, a σημειώνουν τους θυλάκους των απλούστερων αδένων. Τα b, b, b, b τους απλούς εκφορητικούς πόρους του κάθε κυστιδίου. Αυτοί φέρουν στον κοινό εκφορητικό πόρο d, c, τους χυμούς τους, που έρχονται τελικά να απεκκριθούν δια μέσου του στομίου c αυτού του τελευταίου. Οι κοιλίες αυτών των τμημάτων a, a, a, a αποτελούνται από ένα σύστημα αρτηριακών και φλεβικών αγγείων και νεύρων, ίδιο με εκείνο που έχει περιγραφεί με την ευκαιρία του πρώτου είδους των αδένων. Από αυτό φαίνεται καθαρά ότι η φύση προχωρεί από ένα μόνο απλό και μικρό αδένα στη σύνθεση εκείνων που, αν και είναι λίγο πιο πολύπλοκοι, εν πάση περιπτώσει αποτελούνται μόνον από ένα άθροισμα απλούστατων αδένων».
ΟΙ ΑΔΕΝΕΣ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΡΟΥΙΣ
Δεν συμφωνούσε με τον Μαλπίγγι ο Ρούις. Έκανε έγχυση χρωματισμένου κεριού μέσα στα αγγεία με μια επιδεξιότητα καταπληκτική, που το έκανε να φτάνει μέχρι τους λεπτότατους κλάδους των τριχοειδών αγγείων και στη συνέχεια παρατηρούσε στο μικροσκόπιο. Αυτό όμως που έβλεπε ήταν κάτι τελείως διαφορετικό από εκείνο που περιέγραψε ο Μαλπίγγι κι επαναλάμβανε μέχρι ενός σημείου ο Μπούρχαβε.
Τι παρατηρούσε ο Ρούις; Μπορεί να το συμπεράνει κανείς από την απάντηση του Μπούρχαβε: μια σειρά μικρά κουβάρια, σχηματισμένα από την περιέλιξη λεπτότατων αγγείων. Η απάντησή του στον Μπούρχαβε περιέχει κι έναν πίνακα με τον σχετικό υπότιτλο.
Ο πίνακας αυτός με τη λεπτότατη χάραξη είχε γίνει από έναν γιατρό, που διέθετε και το χάρισμα του δεξιοτέχνη σχεδιαστή, το είχε καλλιεργήσει με πάθος και το είχε αφιερώσει, όπως λέει ο Ρούις, στην υπηρεσία της επιστήμης. Ήταν ο Άρεντ Καντ, χωρίς τη βοήθεια του οποίου, όπως ομολογεί ο Ρούις, όλες οι προσπάθειές του, καθώς και οι προσπάθειες του καλύτερου συνεργάτη του, του Βάντελαρ, ποτέ δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν εκείνο που έβλεπαν στο μικροσκόπιο.
Ας δούμε πώς παρουσιάζει τον πίνακα αυτόν ο Ρούις. Πρόκειται, γράφει, για «ένα τμήμα του μεσεντερίου του ανθρώπου, γεμισμένο κατά τη μέθοδό μου, δια μέσου της μεσεντερίου αρτηρίας. Σ’ αυτό δεν απεικονίζεται τίποτε άλλο, εκτός από αρτηρίες, αδένες, αδενικά λοβία, με τέτοια προσήλωση στο πραγματικό, που κάθε γραμμή να παριστάνει και μια ιδιαίτερη αρτηρία. Το ογκώδες κεντρικό τμήμα σού δείχνει έναν μοναδικό μετακινούμενο αδένα του μεσεντερίου, του οποίου ο σχεδιασμός αποτέλεσε το δυσκολότερο έργο. Να ξέρεις, πράγματι, ότι εκτός από τα μικρά αγγεία που είναι εδώ σχεδιασμένα, το μικροσκόπιο ανακαλύπτει πολυάριθμα άλλα..., τόσο που αν ο σχεδιαστής είχε αποπειραθεί να τα αποδώσει στο σχέδιο, όλος ο πίνακας θα παρουσίαζε στο σημείο αυτό μια μόνο μαύρη κηλίδα».
Κάτω από τον πίνακα ο Ρούις τοποθετεί έναν υπότιτλο, στον οποίον αποσαφηνίζει τις σκέψεις του: πληροφορεί ότι οι λεπτομέρειες που σημειώνονται με τα γράμματα Α έως C παριστάνουν:
το Α: «μετακινούμενους αδένες του μεσεντερίου του ανθρώπου».
το Β: «λοβία που εμφανίζονται στους αδένες αυτούς ή σαρκώδη τελικά σημεία των αρτηριών».
τα C, C, C: «διακλαδώσεις των αρτηριών του μεσεντερίου».
Και όχι μόνον αυτά. Ο συγγραφέας πληροφορεί τον αναγνώστη ότι: «για να τα δεις όλα καλά, παρατήρησε τον πίνακα με τη βοήθεια ενός μεγεθυντικού φακού!».
Ποιες είναι λοιπόν οι σκέψεις του Ρούις; Οι αδένες δεν είναι τίποτε άλλο από κουβάρια, καμωμένα από την περιέλιξη ενός ατέλειωτου αριθμού μικρών αγγείων.
Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ «ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ»
Η αντιγνωμία δεν περιορίστηκε μόνον μεταξύ Ρούις και Μαλπίγγι. Περιέλαβε, όπως θα δούμε, και άλλους διακεκριμένους ερευνητές, όλους έτοιμους να χρησιμοποιήσουν το οπλοστάσιο της πείρας τους υπέρ της δικής τους κι εναντίον κάθε άλλης θεωρίας. Η πολεμική αφορά κυρίως τα «ελάχιστα τεμαχίδια» και την «τεχνική και λεπτολόγο ανατομική», που τα αποκαλύπτει με τη βοήθεια του μικροσκοπίου. Όλοι τους αναζητούσαν τις «απειροελάχιστες μηχανές» που αποτελούσαν την έδρα των λειτουργιών του ανθρώπινου σώματος. Δεν έχουμε ακόμα βέβαια φτάσει στην κυτταρική θεωρία, αλλά προσανατολιζόμαστε αποφασιστικά προς την κατεύθυνσή της. Με την ευκαιρία όμως της πολεμικής αυτής, ανακαλύπτουμε τον Ρούις να αντλεί όρους από το παρελθόν, για τους οποίους θα είχε κανείς την εντύπωση ότι είναι πια ξεπερασμένοι, εξαιτίας των νέων μηχανιστικών αντιλήψεων.
Είδαμε σε προηγούμενα κεφάλαια ότι ο όρος «κατασκευή» με το περιεχόμενό του είχε εγκαταλειφθεί από τους επιστήμονες του 17ου αιώνα και είχε υποκατασταθεί από τον νέο όρο «μηχανή». Να όμως που συλλαμβάνουμε τον Ρούις να επανέρχεται στην «κατασκευή», στο σημείο που λέει «βαθείς γνώστες της κατασκευής του ανθρώπινου σώματος», επαναλαμβάνοντας με τα λόγια αυτά τον τίτλο του έργου του Βεσάλιου. Σημαίνει αυτό ότι επαναλαμβάνει και τις έννοιες που περιέχονται στο έργο εκείνο; Επάνω σε κάτι τέτοιο είχε προειδοποιήσει ο Καρντάνο τους αναγνώστες του: «Όταν λέγω ‘τίποτε ή όλα’, χρησιμοποιώ τα δύο αυτά επίθετα με την ιατρική κι όχι με τη γεωμετρική έννοια». Ο αφορισμός αυτός θα βοηθήσει και στην κατανόηση των λεγομένων του Ρούις: δεν μπορεί να απαιτήσεις κανείς από τα γραφόμενα ενός ιατρού την ακριβολογία που επιβάλλει ένα κείμενο με περιεχόμενο φυσικής ή μαθηματικών, που η ορολογία τους είναι άκαμπτη. Οι όροι του ιατρού θα ερμηνευτούν με περισσότερη ελαστικότητα. Κι εδώ είναι μια τυπική περίπτωση, στην οποία τα λόγια του Καρντάνο έχουν πλήρη την εφαρμογή τους: η «κατασκευή» του Μαλπίγγι, του Ρούις και των άλλων επιστημόνων του 17ου αιώνα, δεν είναι το ίδιο πράγμα με την «κατασκευή» του Βεσάλιου.
Για τον Βεσάλιο η «κατασκευή» πρέπει να εννοείται με την κυριολεξία της λέξης. Η έρευνα του ανθρώπινου σώματος αποβλέπει στην εξακρίβωση του κατά πόσο η μορφή και η δομή των οργάνων του ανταποκρίνεται στην κλασική περιγραφή τους. Για τον Μαλπίγγι η έρευνα αυτή σημαίνει την αναζήτηση των στοιχείων κάθε απειροελάχιστης μηχανής που, μαζί με πλήθος άλλες όμοιές της, σχηματίζει τη μεγάλη «μηχανή», δηλαδή το σώμα κάθε ζωντανού οργανισμού. Κατά δεύτερο λόγο η έννοια της «κατασκευής», και μόνον ενσωματωμένη στο πλαίσιο των νέων προοπτικών, αντιστοιχεί και στην έννοια της «λεπτής υφής» της σύγχρονης επιστήμης. Στο σημείο αυτό βρίσκεται ακριβώς το κλειδί της επιστημονικής επανάστασης του 17ου αιώνα, που αρχίζει με το έργο του Μαλπίγγι «Περί των πνευμόνων», που αποτέλεσε, όπως είδαμε, τη χαριστική βολή για την παλαιά αντίληψη του παρεγχύματος, που μέχρι τότε θεωρείτο μάζα χωρίς υφή, κύριο στοιχείο κάθε σπλάγχνου. Στη θέση της έννοιας αυτής μπαίνει η εικόνα του παρεγχύματος με υφή, που άνοιξε οριστικά το δρόμο στη σύγχρονη επιστήμη.Στο νέο αυτό δρόμο η επιστήμη προχωρεί, μάχεται, χάνει και κερδίζει, και όσο σφοδρότερες οι πολεμικές, τόσο ζωντανότερο παρουσιάζεται το ερευνητικό πνεύμα, διψασμένο για γνώση και πρόοδο. Οι αντιγνωμίες γύρω από τη μικροσκοπική «μηχανή», που η ύπαρξή της δεσπόζει στις νέες αντιλήψεις, αποτελούν την τρανότερη απόδειξη. Στο κέντρο της διαμάχης, 28 ολόκληρα χρόνια μετά το θάνατό του, βρίσκεται ο Μαλπίγγι με τη θεωρία του!
[1] Αναφέρεται σε μια περίπτωση του Ρούις: ένα πτώμα παιδιού που παρουσίαζε εξάνθημα.
.bmp)
