Ρούντολφ Φίρχοβ (Rudolf Virchow) [93]

Για 1.000 ολόκληρα χρόνια το κλειδί της ερμηνείας των παθολογικών καταστάσεων βρισκόταν στη «θεωρία των τεσσάρων χυμών» των αρχαίων Ελλήνων, που η σχολή του Σαλέρνο (11ος αιώνας) είχε αναγάγει σε μεγάλη περιωπή. Η ταξινόμηση των ανθρώπων σε 4 ιδιοσυγκρασιακούς τύπους: τον αιματώδη, τον φλεγματικό, τον χολερικό και τον μελαγχολικό εξακολουθούσε να αντιστέκεται μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Ώσπου το 1858 μια νέα επιστημονική επαναστατική αντίληψη έρχεται να αντικαταστήσει τους χυμούς και τους ιδιοσυγκρασιακούς τύπους: ήταν η «κυτταρική θεωρία» του Ρούντολφ Φίρχοβ που ήταν τότε υφηγητής πανεπιστημίου στο Βύρτσμπουργκ.
Ο Γερμανός ερευνητής είχε θέσει ως στόχο των ερευνών του το κύτταρο, που στη συνέχεια αποτέλεσε τη βάση της αντίληψής του, σύμφωνα με την οποία το σώμα παρομοιάζεται με κράτος και τα κύτταρα με τους πολίτες του κράτους αυτού: η νόσος είναι ένα είδος εμφυλίου πολέμου που προκαλείται από δυνάμεις ξένες προς τον οργανισμό.
Οι βάσεις της αντίληψης αυτής ανάγονται δύο αιώνες πιο πριν στον Μαρτσέλο Μαλπίγγι (1628-1694) και τον Ρόμπερτ Χουκ (Robert Hooke) (1635-1703). Ο τόσο παρατηρητικός Μαλπίγγι είχε περιγράψει, χρησιμοποιώντας ένα από τα πρώτα μικροσκόπια, με αρκετή ακρίβεια, τη λεπτή κατασκευή των ιστών των ζώων και των φυτών. Ο Χουκ είχε παρατηρήσει ότι οι φυτικοί ιστοί σχηματίζονται από ένα σύνολο χωριστών μικρών χώρων που τους ονόμασε κύτταρα. Ο Φίρχοβ απέδειξε ότι το πνευμονικό απόστημα που στο γυμνό μάτι έχει την όψη υπόλευκης αδιαφοροποίητης κηλίδας είναι μια μάζα κυττάρων, των ίδιων εκείνων που υπό ομαλές συνθήκες υπάρχουν στο αίμα ως λευκά αιμοσφαίρια. Αν βρίσκονται στην ασυνήθιστη αυτή θέση, είναι γιατί ο άρρωστος οργανισμός τα έχει κινητοποιήσει όπως ένα κράτος κάνει με τους πολίτες του στον πόλεμο. Έτσι θεραπεύονται και τα τραύματα με τη βοήθεια κυττάρων που ήρθαν από γειτονικούς ιστούς. Η πιο παράξενη και φαινομενικά ανεξήγητη παθολογική εκδήλωση βασίζεται κατά τον Φίρχοβ σ’ ένα κατανοητό μηχανισμό, μια κι όλα τα κύτταρα προέρχονται από άλλα όμοιά τους. «Παν κύτταρο εκ κυττάρου» είναι το ρητό του επιστημονικού του εμβλήματος.
Ο Ρούντολφ Φίρχοβ γεννήθηκε το 1821 στο Schivelbein της Πομερανίας στην Πρωσία, από πατέρα αξιωματικό. Τέλειωσε το γυμνάσιο στο Κέσλιν και φτάνοντας στο Βερολίνο παρακολούθησε ιατρική ως μέλος του Ινστιτούτου Φρίντριχ Βίλχελμ στο εκεί πανεπιστήμιο. Μόλις πήρε το πτυχίο του έγινε αμέσως βοηθός στο νοσοκομείο «Σαριτέ» (Charité). Το 1846 ήταν κιόλας μια αυθεντία. Με τον συνεργάτη του Ράινχαρντ ίδρυσε τα «Αρχεία» (Archives) παθολογικής ανατομικής και φυσιολογίας, καθώς και κλινικής ιατρικής.
Στο πρώτο τεύχος της έκδοσης αυτής έγραφε: «Η άποψη που θα ακολουθήσουμε και που ο σκοπός της φαίνεται στο πρώτο τεύχος είναι απλούστατα η άποψη των φυσικών επιστημών. Η πρακτική ιατρική ως εφαρμογή της φυσιοπαθολογίας, είναι το ιδεώδες για το οποίο θα αγωνιστούμε όσο θα μας επιτρέψουν οι δυνάμεις μας».
Σε ηλικία 27 ετών ο Φίρχοβ ονομάστηκε τακτικός καθηγητής της παθολογικής ανατομικής στο πανεπιστήμιο του Βύρτσμπουργκ (Würtzburg). Εκεί έμεινε μέχρι το 1856 που ξαναγύρισε στο Βερολίνο. Πέθανε σε ηλικία 81, το 1902.
Τα επιστημονικά ενδιαφέροντα του Φίρχοβ υπήρξαν ευρύτατα. Ήταν συγχρόνως διακεκριμένος εθνολόγος και μελετητής των γερμανικών ηθών και εθίμων. Ίδρυσε μουσεία, προήγαγε τις προϊστορικές μελέτες και εισήγαγε πιο ορθολογικές μεθόδους στην τεχνική των αρχαιολογικών ανασκαφών. Ήταν τότε που ο Σλήμαν έκανε τις καταπληκτικές ανακαλύψεις του στην Τροία. Λίγοι ξέρουν ότι εκείνος που τον ενθάρρυνε και τον κατεύθυνε με τις πολύτιμες συμβουλές του ήταν ο Φίρχοβ, ο μεγάλος παθολογοανατόμος. Στον τομέα πάλι της ανθρωπολογίας οι μελέτες του γύρω από τη βάση του κρανίου υπήρξαν θεμελιακές. Την ίδια εποχή που ο Δαρβίνος διατύπωνε τις αρχές της εξέλιξης, ο Φίρχοβ είχε αρχίσει μια μοναδική εθνολογική διαμάχη με το Γάλλο εθνολόγο Αρμάν ντε Κατρεφάζ. Αυτός, αγανακτισμένος από την καταστροφή του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού από τους Γερμανούς στον γαλλοπρωσικό πόλεμο του 1870, ισχυριζόταν ότι οι Γερμανοί δεν είναι βόρειος λαός και συγκεκριμένα Τεύτονες, αλλά Ούννοι, απόγονοι των ορδών του Αττίλα.
Ο εθνικισμός, αλλά και η αγάπη προς την επιστημονική αλήθεια εξήγειραν τον Φίρχοβ. Ως μέλος της κυβέρνησης πέτυχε την εξουσιοδότηση να υποβάλλει όλους τους μικρούς Γερμανούς μαθητές σε ανθρωπολογική εξέταση. Εκατομμύρια περιπτώσεων καταγράφηκαν τότε με το χρώμα των μαλλιών, το σχήμα των δοντιών, το χρώμα των ματιών και τα κρανιομετρικά τους στοιχεία. Έτσι ο Φίρχοβ μπόρεσε να αποδείξει ότι και οι Πρώσοι κατάγονται από τους ίδιους εκείνους Φράγκους που κατάγονταν και οι αντίπαλοί του Γάλλοι.
Η ίδια «ευγενής οργή» ήταν το κίνητρό του για την αέναη καταπολέμηση της αδικίας, όπου κι αν τη συναντούσε.
Το 1848 μια επιτροπή γιατρών, της οποίας ήταν μέλος και ο Φίρχοβ, στάθηκε στη Σιλεσία για να μελετήσει την επιδημία του εξανθηματικού τύφου που θέριζε την περιοχή, κάνοντας θραύση, ιδίως μεταξύ των εργατών. Η αναφορά του Φίρχοβ υπήρξε ένα δριμύ κατηγορητήριο κατά της κυβέρνησης που ανεχόταν τις άθλιες συνθήκες της διαβίωσής τους. Έγραφε: «το προλεταριάτο είναι το αποτέλεσμα της εισαγωγής και της τελειοποίησης των σύγχρονων μηχανών... Ο θρίαμβος του ανθρώπινου πνεύματος και της προόδου, δεν θα πρέπει συνεπώς να οδηγήσει στη δυστυχία της ανθρώπινης φυλής;» Η διαπίστωση αυτή συντάραξε το κυβερνητικό περιβάλλον και αποκάλυψε το οξύ κοινωνιολογικό βλέμμα του Φίρχοβ, που αντιπολιτευόμενος τον Βίσμαρκ (Bismarck) διακήρυττε συχνά ότι «ο γιατρός είναι ο φυσικός συνήγορος του φτωχού». Λίγοι γνωρίζουν ότι το πρώτο ορθολογικό σύστημα αποχέτευσης στο Βερολίνο υπήρξε αποτέλεσμα της θερμής επιμονής του υγιεινολόγου, στην περίπτωση αυτή, Φίρχοβ.
Στην εξέγερση του Βερολίνου του 1848 ο Φίρχοβ έστηνε κι αυτός οδοφράγματα, αγωνιζόταν για το διορισμό υπουργού Υγείας και πάλευε για την εξασφάλιση των επαγγελματικών δικαιωμάτων του ιατρικού κόσμου. Οι αρχές είχαν θορυβηθεί, η αστυνομία είχε χαρακτηρίσει τις ενέργειές του «σκανδαλωδώς ανατρεπτικές», έγινε σκέψη να του αφαιρεθούν τα αξιώματα, αλλά ο επιστημονικός κόσμος είχε αρχίσει να προσχωρεί στις ιδέες του.
Η κυτταρική θεωρία του Φίρχοβ άσκησε τεράστια επίδραση στην εξέλιξη της παθολογίας, στην κατανόηση των φαινομένων της φλεγμονής, ακόμα και στη θεωρία της γένεσης του καρκίνου, που θεωρείται από τότε «υπέρμετρος και ακανόνιστος κυτταρική υπερπλασία».
Παρόλο που πολλές από τις ερμηνείες του Φίρχοβ αποδείχθηκαν αργότερα εσφαλμένες και η προσήλωσή του στην κυτταρική θεωρία τον εμπόδισε να αντιληφθεί τη σημασία του ρόλου των χυμών, που η ανακάλυψη των ορμονών επιβεβαίωσε πανηγυρικά, η συμβολή του στην εξέλιξη της ιατρικής, ιδίως της έμπρακτης, είναι αναμφισβήτητη. Συντέλεσε πολύ στη διακοπή των άσκοπων αφαιμάξεων, με τις οποίες οι γιατροί των αρχών του 19ου αιώνα θεράπευαν ακόμα και πολλές νόσους φλεγμονώδους φύσης. Στην άποψή του ότι οι νόσοι δεν ρυθμίζονται από μια και μόνον αρχή, έχει την αφετηρία της μια νέα στροφή στην ιατρική που οδηγεί κατ’ ευθείαν στις μεγάλες ανακαλύψεις των ημερών μας. Πίσω πάντως από τη λαμπρή του διαίσθηση και τη μοναδική εμβρίθεια της σκέψης του, πέρα από τις έρευνες και τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα, διαφαίνεται ο βαθύτερος σκοπός του: η βοήθεια προς τον άρρωστο άνθρωπο.